سرگذشت یک صنعت در نگاه مورخان؛ زنجان، بهشت معادن

محمد ملکی – استان زنجان یا خمسه دوره قاجار به لحاظ وجود کانی‌های فلزی مختلف نسبت به بعضی از استان ها از غنای بیشتری برخوردار بوده، که این امر از دیرباز مورد توجه مورخان و سیاحان در ادوار قرار داشته است.

معدن انگوران

در متون آشوری درباره نهشت های طلا در کوند( زنجان) اشاراتی رفته و ابودلف به سال۳۴۰ هجری قمری از وجود معادن زاج در طارم و زنجان یاد می کند که از نوع مصری، قبرسی و کرمانی آن مرغوبتر است و معادن شوره، زاج سفید و سرخ نیز در آن جا وجود دارد.

ابن بطوطه جهانگرد مشهور مراکشی به وجود معادن مس در زنجان اشاره دارد. زکریای قزوینی در کتاب آثار البلاد و اخبارالعباد در سال۶۷۶ هجری قمری در خصوص زنجان چنین نگاشته است:« شهر در غایت نظافت است و در کوهستان آن معادن آهن است و از آنجا آهن را به دیگر شهرها برند و چون آن جا قحطی افتد نمی‌فروشند نان را مگر به آهن».

جهانگیر میرزا در ترجمه این اثر به سال۱۲۶۸ هجری قمری بعد از ذکر عبارت فوق اضافه می‌کند؛« معدن آهن در آنجا نیست که یک معدن سرب در جایی به نام اوریات یا اوریاد است که سرب  بسیاری از آن معدن به عمل آید و معدن ذات نیز در آنجا باشد».

 لرد جورج کرزن در اواخر دوره قاجار از وجود معادن سنگ و عناصری چون سرب،مس، زغال سنگ و همچنین جیوه در طاق دره و قیزکپان در غرب زنجان خبر می‌دهد.

 اقتصاد دوره قاجار مبتنی بر مناسبات فئودالی بود و اکثر زمین های زراعی به جز بخشی از آنها که خالص بود و تحت اختیار دولت، بقیه را خوانین محلی متصاحب بودند و به دلیل نبود سایر منابع درآمدی اداره امور کشور بر پایه اخذ مالیات از اراضی بود و این امر نیز به دلیل نفوذ خوانین در دربار و اجحافات حکام بی ثبات و نیز مستوفیان بعضا منفعت طلب که عمدتا این شغل در خانواده آن ها موروثی بود به طور کامل و عادلانه به خزانه دولت واریز نمی‌شد. مضاف بر آن ها سوء مدیریت نیز مزید بر علت بود، بنابراین دربار برای تامین نیازهای مالی گاها متوسل به استقراض و یا واگذاری امتیازات به خارجیان می‌شد و یا در پی کشف منابع درآمدی دیگر بود.

 توجه شاهان قاجار به بخش معدن

در  همین راستا توجه شاهان قاجار به معادن قابل توجیه است و بنا به نوشته سلطانی، جورج کوپل طی گزارشی در کتاب خود از وجود معدن طلا در روستای کاوند زنجان خبر می دهد که ناصرالدین شاه دستور پیگیری در این مورد را به حاکم وقت صادر می‌کند و به همین خاطر نیز یک مهندس آلمانی در روستای کاوند اقدام به حفاری و اکتشاف طلا می نماید که بعد از مدتی تلاش هیچ چیز پیدا نمی شود.

همین موضوع توسط مظفرالدین شاه نیز که در زنجان بوده پیگیری می شود و حضار حاضر در جلسه به این نتیجه می‌رسند که به احتمال زیاد در روستای کاوند معدن طلا وجود دارد ولی با ابزار و وسایل ایرانی قابل استحصال و بهره برداری نیست.

یاکوب پولاک نیز در عصر ناصری به ایران آمده از وجود معادن بسیار در سراسر ایران خبر می دهد و اینکه هر ایالت ایران دارای یک معدن مس است ولی ایرانیان ابزار و طرز کار ماشین های اروپایی را نمی‌دانند. وی از مسگران زنجانی و کاشانی که ظروف بادوام و زیبای می سازند یاد می کند.

قدم های اولیه

مرکزیت سیاسی و به تبع آن مرکزیت اقتصادی زنجان از دوره قاجار و رشد مناسبات بازرگانی،تجاری شکل فعالیت های اقتصادی زنجان را از آغاز دوره پهلوی اول تغییر داد و در زمینه های بازرگانی، تولیدی، معدنی، خدماتی توسعه نسبی پیدا کرد، به طوری که تعدادی از فعالان اقتصادی اقدام به کشف معادن و تاسیس شرکت‌های در این خصوص نمودند.

میرزا علی توفیقی که در جوانی در معادن باکو کار کرده بود، معدن مس بایچه باغ را در سال ۱۳۰۵ هجری شمس شناسایی و کشف کرد و برای استخراج زاج، شرکتی را در سال ۱۳۱۹ تاسیس نمود و شرکت دیگر تحت عنوان شرکت معادن خمسه با همکاری حاج آقاجان اسلامی، سید یحیی مهدیان و دیگران برای اکتشاف و استخراج معادن زغال سنگ و غیره در سال ۱۳۲۸ تاسیس شد.

 معان مس چرگر که در۴ کیلومتری شمال این روستا قرار دارد جزو معادن بود که از سال۱۳۴۸ به بعد به مدت چند سال فعال بوده و حدود ۲۰۰ تن ماده معدنی از آن استخراج شده است، ولی از این میان زین‌العابدین رجائیان پیگیرتر از دیگر فعالان عرصه معادن بوده است.

او پس از آگاهی از وجود معدن سرب و روی انگوران در سال ۱۳۲۵ شمسی بعد از توافق با مالک روستای شیخلر و اجازه اداره معادن زنجان با روش های سنتی اهل محل موفق به استخراج سرب می شود.

ناکارآمدی روش‌های سنتی وی را به جستجوی روش‌های علمی وا می دارد و در این راستا با مهندس رستگار آشنا می‌شود که وی پس از بازدید از منطقه و برآورد ذخیره و عیار سرب و روی بسیار بالا پیشنهاد مشارکت با آقای رضائیان را می دهد.

در پی این توافق شرکت سرب و روی انگوران در سال۱۳۱۹ هجری شمسی جهت استخراج معدن آغاز می‌شود که همزمان نیز جاده شوسه دندی به زنجان توسط این شرکت آماده و تعداد۳۰ کامیون به حمل خاک معدن مشغول می‌شود، ولی ادامه کار در سال۱۳۳۲ با جلوگیری یکی از خوانین متنفذ  متوقف و بعد از واگذاری سهام به نام وی از سال۱۳۳۷ شمسی فعالیت مجدداً آغاز و ادامه می یابد که این تشکیلات و معدن بعد از انقلاب ملی اعلام می شود.

استقرار واحدهای تولید روی

 عمده فعالیت های معدنی انجام گرفته از گذشته استان زنجان که موجب استقرار واحدهای تولید روی کنونی را در پی داشته استخراج و فرآوری سرب و روی از معدن انگوران بوده که بنیانگذار این مهم مهندس مرتضی رستگار بود که دور از انصاف است از وی نام برده نشود.

 مرتضی رستگار جواهری در سال ۱۲۹۱ شمسی در اصفهان متولد شد و تحصیلات آکادمیک را در فرانسه در رشته مکانیک پیش گرفت. بعد از بازگشت به ایران اقدام به تاسیس شرکتی در زمینه واردات ماشین آلات و تجهیزات صنعتی معدنی نمود و بعد از فعالیت در شرکت های مختلف صنعتی رو به استخراج و فعال نمودن معادن چون کوشک، بافق یزد،انارک، سرمه نجف آباد،فیض آباد نایین اصفهان، لکان، دره نقره خمین و غیره بالاخره معدن انگوران زنجان و استقرار  کارخانجات تغلیظ و فناوری در جوار این معدن نمود.

وی در سال۱۳۳۸ شرکت اتحاد سرب انگوران و سپس در سال۱۳۴۳ شرکت کالسیمین را تاسیس و راه اندازی نمود و برای معدن ریل هوایی به طول ۱۹ کیلومتر و سد ذخیره آب شیرین و نیروگاه برق به ظرفیت۶ مگاوات را در این معدن ایجاد کرد.

رستگار به جهت مطالعه، اکتشاف و استخراج بیش از ده‌ها معدن به پدر معادن ایران لقب یافته است در خاتمه جا دارد از نحوه توسعه صنعت روی که زنجان را به قطب تولید و روی کشور تبدیل نموده اشاره‌ای مختصر شود.

رحیم ملکی که از ابتدای تاسیس شرکت سرب و روی ایران یکی از کارشناسان این صنعت بوده در این زمینه اظهار می دارد با تأسیس شرکت ملی سرب و روی ایران در دهه۶۰ و راه اندازی واحد سرب با نظر مشاوران خارجی در زمینه دانش فنی تولید روی مطالعات و بازدیدهایی از کارخانه‌های تولید روی در کشورهای صاحب این صنعت انجام گرفته بود که با نظر به این اسناد در مرکز اسناد سرب و روی ایران گروهی از مهندسان سابق این شرکت در قالب شرکت کاهن ربا با عقد قراردادی با شرکت کالسیمین در سال ۱۳۷۲ مبادرت به راه‌اندازی یک پایلوت یک تنی تولید روی در شرکت کالسیمین نمود و همزمان شرکت فراوری معدنی ایران با مدیریت فرخ ساعدی یک پایلوت۳۰۰ کیلویی را در محل سرب و روی زنجان راه اندازی کرد که متعاقب آن شرکت کاهن ربا اقدام به تاسیس دو کارخانه هفت هزار تنی در دندی و زنجان کرد و دانش تولید روی فراگیر شد و در نهایت شهرک روی پدید آمد.

شهاب زنجان

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

پست بعدی

پای صحبت های قدیمی ترین عکاس زنجان؛ دنیای سیاه و سفید عکس ها

س دسامبر 8 , 2020
شهاب زنجان- زمان می گذرد و آنچه که در گذر عمر در کالبد زمان به یاد می ماند، قاب شیشه ای کوچکی است که بر دیوار نقش می بندد تا افسوس خاطرات رفته را بخوریم و غبطه از اینکه دیگر چرخ و فلک روزگار به گذشته باز نمی گردد. صحبت از  […]
فارسی سازی پوسته توسط: همیار وردپرس