یاد گذشته اگر چه شاید! به کار زندگی امروز ما نیاید اما می تواند لختی اوقات تلخ و ایام فسرده ما را به خوشی ها و لذت های خوب گذشته در قالب داستان ها و یادگاری [ها] و فرهنگ و روایات شفاهی پیوند دهد. زندگی ما با نوستالژی عجین شده و گریزی از آن نیست از گذشته ای نخ نما که هم به آن تعلق داریم و هم دیگر حیاتی در این عالم فانی ندارد. از محله های قدیمی و خانه های پدری که رنگ و بوی اصالت داشتند.
هشتی ها و دالان ها و خرپشته ها و حوض های سنگی و باغچه، گل و گیاه، معابر خلوت و آرام، وسایل نقلیه منسوخ شده و … اگر چه فقط شبه خاطراتی باقی مانده و دیگر هیچ، اما همین اندک را مغتنم است که با یک فلاش بک، لحظات سرد و خسته ما را رنگ و جلایی دیگر بخشد.
در این نوشتار « فرج الله داوودی»، نویسنده نام آشنای زنجانی به سراغ محله قدیمی و ریشه دار سرچشمه زنجان رفته است و از گذشته های دوردست این منطقه برایمان مطلبی را به رشته تحریر درآورده است:
محلات قدیمی هر شهری، مجموعه‌ای از حافظه فرهنگی و تاریخی و احساسات خاص سکنه آن هستند. کوچه پس کوچه ها و معابر و گذرگاه ها و میدان گاه هایی که نوع کسب وکار و زندگی مردم در دوره‌‌های پیشین و مناسبات و ارتباطات آن‌ها را نشان می‌دهند.
محلات قدیمی، اماکنی با خاطرات جمعی تاریخی است در این محلات، عناصر و مجموعه ی کاملی با هدف رفع نیاز اهالی همان محله دائر بود که تداعی گر تشکیل یک شهر کوچک بود. با گسترش روند شهرنشینی و ساخت و سازهای شهری، محلات قدیمی علاوه بر از دست دادن جایگاه سابق و شکل و ظاهر گذشته خود، آن امکانات و عناصر پیشین جهت رفع نیازهای روزانه و هفتگی را نیز از کف دادند. این ها عواملی شد تا افراد زیادی که به صورت آباء اجدادی تعلق خاطر به محله خود داشتند نیز آن را رها کرده و به محلات دیگری نقل مکان کنند.
زنجان قدیم پر از داستان های گفته و ناگفته است. همه ما به هویت نیاز داریم، ولی زنجان در سال های اخیر دچار تغییرات بنیادی شده، به طوری که بخش هایی که هسته های اصلی تشکیل دهنده ی این هویت های تاریخی و جغرافیایی هستند را یواش یواش از دست می دهد. اما هنوز هم یاد و خاطرات آن با محلات پربارش، محله هایی که به روایت شادروان آقای «غضنفر سفیدگری» از غبار تاریخ و گرد و غبار جنگ ها و ستیز ها توانسته سر بیرون بیاورد.
برای معمرین و علاقمندان به پیشینه ی نیاکان دیرین، زنده و پویا و داستان هایش شنیدنی است. اگر اهل محله گردی هستید می خواهیم به اتفاق به محله ثروتمندان در زنجان قدیم سرک بکشیم که تاریخ پر فراز و نشیبی دارد. اين محله يكي از محلات اعيان نشين شهر زنجان بود كه از اطراف قلعه‌ي شهر كه طبقات ضعيف جامعه را در خود مستقر كرده بود فاصله داشت و بيشتر ساكنان آن از اعيان و اشراف و طبقه بازرگانان شهر و يا خوانين بودند. از يك طرف به ميدان گاهی وصل مي‌شد و نيز با 2 و يا 3 كوچه‌ي باريك ولي كم فاصله به گذرگاه شمال ـ جنوبي شهر زنجان متصل بود كه قبلاً به نام کوچه باغ حکومتی (خ طالقانی) ناميده مي‌شد و عمارت هاي «عبدالله ميرزا دارا» و دیوانخانه ذوالفقاري را که روزگاری حکم دربار خمسه زنجان را داشت، از هم تفكيك شهري مي‌كرد و در پیرامون ان منازل بعضي رجال و فئودال های معروف و یا خرده مالک قرار داشت.
شهری با ده ها محله مسکونی
شهر زنجان از دیرباز، ده ها محله‌ی مسکونی را در دل خود جای داده است. محله سرچشمه در خاستگاه اولیه یکی از این محلات زنجان در ضلع شمالی شهر است. اگر چه امروزه پیر و فرسوده شده و حال و احوال سابق را ندارد اما روزگاری با کهنسالی درختانش و بناهای تاریخی اش سر به آسمان می سائید. شهرت این محله روزگاری به اعیانی بودن آن و به خاطر عرض و اندام اشراف و رجال سرشناسی بود که آوازه ی تک تک آن ها، در برگ هایی از تارخ معاصر ایران و زنجان به خوبی نمایان است. شهره دیگرش به قنات وقفی آن تاجر خیرخواه زنجانی می رسد که آب شرب محله سرچشمه و جای جای شهر زنجان را با مدیریت و محاسبه زمان و نوبت بندی عادلانه آب از طرف جماعت میرآب (رئیس آب) تامین می کرد. یا سقاهای دوره گردی که مشک خود را از آب سرچشمه پر کرده و دوش کشیده و لیوان سفالی به دست گرفته در ازای اخذ سکه ای به مشتریان آب می فروختند.
از دیگر خصوصیات یادگاری و ماندگاری این محله، پیدایش بسیاری از اولین های زنجان در این محله و سایر محلات زیر مجموعه اش همانند دالان التی و اسدالله بیک و اکبریه و غیره است و یا داشتن بناها و عمارت های تاریخی و عناصر قدیمی مربوط به دوران قاجاریه و پهلوی اول که بیشتر آن ها در سنوات مختلف گرفتار کلنگ آرزوها شدند.
شناسنامه سرچشمه
محله شناسنامه دار سرچشمه از شمال به ارگ عبدالله میرزا دارا [دروازه ارک – دروازه دولت] از جنوب به میدان توپخانه (سبزه میدان) از شرق به تکیه اسدالله بیک و از غرب به نصرالله خان محله سی متصل است. قدمت این محله که به نوعی پیر تاریخ زنجان می باشد به دوره قاجاریه می رسد با خانه های قدیمی اندرونی و بیرونی و معابر تو در تو و گذر ها و کوچه ها و بن بست های فراوان و میدان گاهی با پلانی نامنظم که همانا مرکز محله سرچشمه می باشد. از مکان‌های مهم قدیمی و تاریخی این محله که هم چنان پا برجاست شاید بتوان به مرکز دیوان استیفاء (اداره مالیه) و یا به مسجد اسحق میرزا دارا در ضلع شمالی سرچشمه اشاره کرد که توسط دومین فرزند «عبدالله میرزا دارا» در دوره «ناصرالدین شاه »ساخته شده است و یا مدرسه توفیق 1299 هجری شمسی(علی اکبر توفیقی) که همچنان در تاریخ و فرهنگ غنی این خطه می درخشد.
اگر چه امروزه بیشتر سکنه ریشه دار و قدیمی آن از این محله رفته اند و یا با ساخته شدن اپارتمان ها و نواوری ها، تغییراتی در قالب سنتی آن به وجود آمده اما با تمام این تفاسیر و کشفیات و شکیات، هنوز هم سرچشمه از یک بافت نسبتاً قدیمی برخوردار است.
هنوز هم رنگ و بوی اصالت و حکایت تاریخ یک شهر را دارد. محله ای که بر اساس آخرین یافته ها، سابقه ی شکل گیری اولیه و فرآیند ساخته شدنن آن به زمان حکمرانی «عبدالله میرزا دارا»، (1246 – 1224 هجری قمری) پسر یازدهم و سیزده ساله «فتحعلی شاه قاجار» می رسد و بعد ها و به ویژه بعد از احداث یک رشته قنات وقفی به تدریج رشد و توسعه می یابد.
بر اساس آمار گیری مربوط به اواسط دوره «ناصرالدین شاه قاجار»، جمعیت محله سرچشمه بین سال های 1285 الی 1290 هجری قمری جمع کل نفوس 1362 نفر – ذکور 672 نفر- اناث 690 نفر با 197 باب خانه بوده است. (حسینعلی حسن، دارالسعاده ی زنجان، ص 239) محله ای که روزگاری در زبان محاوره ای مردمان این سامان و در اسناد و مدارک معتبر، به نام محله «شکرالله میرزادارا» خوانده می شد.
پیدایش هسته اولیه محله سرچشمه
مسند حکومت در زنجان دوره «کریم خان زند» برقرار بود و «ذوالفقارخان آیرلوی فشار خمسه ای»، (جد اعلای ذوالفقاری ها) از کاخ خود واقع در کرانه شمالی زنجان رود – روبروی کاروان سرا سنگی (سردار کولوگی کنونی که اینک از حاقظه تاریخی زنجان حذف شده است) بر کل ولایت خمسه زنجان حکمرانی می کرد. شهر زنجان در آن عصر30 هکتار وسعت، دو هزار خانه، ده هزار نفر جمعیت (تقریباً برابر یک سوم جمعیت تبریز) و شش دروازه داشته است. توسعه کالبدی شهر به طرف شمال بوده و درون حصار محلاتی از قبیل محله حسینه امروزی و حقیون و نایب اقا و سقالر و دمیرچی لر برقرار بوده است.
پس از مرگ «کریم خان زند» در (1193ه.ق/1157ه.ش)، «ذوالفقار خان بزرگ» سودای پادشاهی و تاسیس سلسله ذوالفقاری در ایران را داشت. او طغیان کرد و فتوحاتی هم به دست آورد اما عاقبت شکست خورد و به زندگی او با بریدن سر و فرستادن آن به شیراز در سال (1195/ ه.ق برابر 1159 ه.ش) خاتمه داده شد. به نقل از كتاب دارالعرفان خمسه صفحه 44 ، «ذوالفقارخان افشار» حدود شش سال و به روایتی10 سال بر زنجان حکمرانی کرد.
بعد از بنیان گذاری سلسله قاجاریه در سال (1210 / ه .ق ) و تاجگذاری «آقا محمد خان قاجار» و پس از ترور وی (1211/ه.ق برابر1175/ه.ش)، « فتحعلی شاه قاجار» در همان سال به تخت سلطنت نشست. گفته می شود در آن برهه از تاریخ ایران، فتحعلي‌شاه قاجار به دلايل سياسي و نظامی و در هنگامه جنگ ايران و روسیه تزاری به نيروهاي آماده به خدمت، اقوام افشار زنجان از جمله به «عباس قلیخان افشار» که در کنار قلعه نظامی خود، منزل و آب انبار و مسجدي نیز در یکی از محلات قدیمی زنگان (محله عباس فلیخان) ساخته بود و یا به «عليمردان خان افشار خمسه ای»، (پسر عباسقلي‌خان افشار)، از سران سپاه «عباس میرزا» در جنگ با روس ها که او نیز همانند پدرش، قلعه نظامی و حمامی هم در پشت سينما لی لی سابق (قدس) زنجان داشت،احتیاج مبرم داشت و بنابراین با قوم افشار بنا به ملاحظات سیاس با طمانینه رفتار می کرد.
حکومت عبدالله میرزا دارا و انتقال دارالحکومه به مرکز سبزه میدان
در سال 1224 هجری قمری فرزند «فتحعلی شاه» یعنی «شاهزاده عبدالله ميرزا» متخلص به دارا، به عنوان اولين حکمران از طایفه قاجار به مملکت خمسه، سجاس‌رود، سهرورد، ابهر، سلطانيه و زنجان منسوب می شود.
«عبدالله میرزا دارا»، براي آرام كردن ايل افشار خمسه که دیگر بر مسند حکمرانی زنجان نبودند، همانند سیاست سابق، یعنی آرام کردن افشارها یکی از حکام متنفذ و ثروتمند زنجان که دارای املاک و قدرت فراوانی هم بود، یعنی «نصرالله خان افشار»، (برادر مهدیخان خمسه از خوانین ایجرود و عباس قلیخان – پسران جوره خان) به نائب شهري زنجان تعيين می کند و به وی اجازه مي‌دهد كه در غرب دارالحكومه خود (سبزه میدان) يك مسجد و مدرسه و حمام بسازد.
«عبدالله میرزا» که بعدها مسجد و مدرسه و حمام سلطاني [سيد] زنجان را احداث می کند، «نصر الله خان افشار» هم در رقابت با «عبدالله میرزا دارا» به ساخت و ساز دولتخانه و دیوانخانه، مسجد و مدرسه «نصرالله خان» در جوار دارالحکومه قجری زنحان می پردازد.
برخلاف جانشینان «ذوالفقارخان افشار» که بعد از قتل وی، همچنان در همان کاخ او (انتهای خیابان سعدی جنوبی) به حکومت زنجان مشغول بودند. «شازده عبدالله ميرزا دارا» با ورود به زنجان تغییر حالت داد و مرکز حکومت را از جنوب شهر به شمال زنجان انتقال داد. این شاهزاده قجری اقدام به احداث محل جدید دارالحکومه زنجان و تاسیسات جانبی آن در محل سبزه میدان در امتداد «خيابان طالقاني» تا بالاي «مدرسه توفيق» و دروازه ارک [گ] کرد و در طول مدت 22 سال حكومت خود در زنجان اصلاحاتی را به وجود اورد.
بخشی از تاریخ قاجاریه را شاید بتوان دوره تفکر برنامه ریزی نوین شهری در ایران و لاجرم در خمسه زنجان بر شمرد که طی آن، ما مواجه با آغاز ساخت و ساز نوین شهری و تاسیسات اداری و عمارات و … و معبر کشی و پیدایش محلات جدید هستیم. با رشد کالبدی شهر در این دوره، باروی جدیدی دور شهر کشیده می شود تا در برگیرنده محلات تازه تاسیس همانند محله مور بحث این یادداشت(سرچشمه)و یا محله مسگرها، مشهدی صفر، عباس قلیخان، دروازه ارک (ارگ عبدالله میرزا) نصرالله خان، مهدیخان سنقی، سیدلر، فخیم الدوله و … باشد. در این دوره زنجان شهری متوسط بوده و حدود 20 هزار نفر نفوس و 185 هکتار مساحت داشته است.
در طول این سال ها، کم کم بسیاری از بزرگان و ثروتمندان و رجال و اعیان شهر و همچنین نواده های ذوالفقارخان بزرگ، در فواصلی از تاریخ زنجان تصمیم می گیرند با آمدن حکومت جدید و شیوه نوین شهر سازی و شهر نشینی و رویکرد حکومت جدید به سیستم محله محوری، ضمن حفظ ارزش های خود، از پیرامون شهر و اماکن اجدادی دل کنده و به مرکزیت شهر و محدوده میدان بزرگ شهر (عالی قاپو) کوچ کنند و نسبت به احداث عمارت و دیوانخانه و ساختمان ها و خانه های اعیانی جدید با معماری های مدرن در محلات جدیدالاحداث و از جمله در محله تازه تاسیس سرچشمه اقدام بکنند.
با روی کار آمدن قاجاریه، زنجان به دلیل وجود 5 بلوک خمسه نامیده می شود. در این دوره شهر به سه منطقه بر اساس (محله بندی شهر) تقسیم شده است. نخست منطقه مرکزی با جای گرفتن مراکز حکومتی، اداری و مذهبی و یوخاری باش که محل سکونت زبردستان شهر بود و آن دیگری آشاقی باش که طبقه زیردست جای داشتند.
وجه تسمیه سرچشمه
در برگ های گذشته چنین رقم خورد که زنجان قدیم حداقل در عصر زندیه، از چهار پنج محله تشکیل شده بود اما در دوره قاجاریه مصادف با حکومت «عبدالله میرزا دارا» و حاکمان بعدی، با رشد کالبدی شهر، چندین محله تازه در زنجان شکل گرفت که هنوز هم، بسیاری از آن محلات با همان اسم و رسم قدیم وجود دارند. سرچشمه نام یکی از این محلات پرآوازه و تاریخی شهر زنجان است.
وجه تسمیه و دلیل نام‌گذاری این محله به سرچشمه، بیرون زدن چشمه ای طبیعی در خاستگاه نخستین و پیش از احداث قنات «حاج عبدالحسین زنجانی» در این محله بوده است که آهسته و پیوسته، آب مصرفی سکنه این محله را تأمین می کرده و به همین دلیل سبب رونق کسب و کار و ایجاد محل مناسبی برای اسکان خانوارها شمرده می شده است. با گریزی به تاریخ و فرهنگ شفاهی زنجان و با استناد بر روایات محلی، رفته رفته بر اثر عدم بارش های موسمی و بروز خشکسالی و آلودگی آب شهر، مردم دچار مضیقه شده و بزرگان در پی حل مشکل کم آبی و احتمالاً لایروبی این چشمه خود جوش جهت افزایش آب دهی آن می شوند. این اقدام صورت می گیرد لاکن بعدها و در سال های نخستین سلطنت «ناصرالدین شاه» بر اثر حادثه سیل، مظهر چشمه تخریب و به آب باریکه ای تبدیل می شود که این خود تقارن با بروز سال مجاعه (قحطی) سال 1288 هجری قمری در زنجان دارد.
