محسن احدی- این روزها به کرات نام نفت شیل را شنیده ایم. موضوعی که سبب شده است تمامی مناسبات انرژی در جهان بر هم خورده و نوع نگاه آمریکا به مناطق مختلف جهان تغییر یابد، به طوری که آمریکایی که پیش از این بزرگترین وارد کننده نفت در جهان بود، حالا به بزرگترین تولید کننده این ماده سیاه تبدیل شده است.
واژه نفت شیل در کل به هرگونه سنگ یا صخره رسوبی گفته می‌شود که در اصل حاوی ماده جامد زغال سنگ است که به هنگام داغ شدن این سنگ‌ها، نوعی نفت مایع از آن جاری می‌شود.
در حال حاضر در بسیاری از نقاط جهان از جمله ایران، سنگ سوزان یا همان بستر نفت شیل وجود دارد؛ ولی به اعتقاد کارشناسان بزرگترین حجم از این ذخایر در آمریکا و در بخش هایی از ایالت های کلورادو، یوتا و وایومینگ با حجم تقریبی ۸۰۰ میلیارد بشکه نفت قرار گرفته است.
این عدد آنجا مهم به چسم می آید که این حجم از نفت قابل برداشت، بسیار بزرگتر از ذخایر تثبیت شده نفت خام عربستان سعودی به عنوان دومین کشور دارنده منابع نفتی جهان بوده و از همین رو به تخمین کارشناسان، اگر نیاز روز آمریکا را ۲۰ میلیون بشکه نفت بدانیم؛ این حجم از ذخایر برای حدود ۱۰۰ سال نیاز این کشور کافی است.
از همان زمان که بحث توانایی استخراج نفت شیل در آمریکا مطرح شد و این شرکت ها در این زمینه پا به عرصه استخراج گذاشتند، بحث عدم توانایی رقابت این شرکت ها با همتایان خود در خاورمیانه مطرح شد. آمریکا برای ده‌ها سال نیاز خود به انرژی را از طریق خرید نفت از خاورمیانه مرتفع کرده بود و از همین رو یک معادله امنیتی-اقتصادی میان کشورهای پادشاهی عربی در غرب آسیا با واشنگتن شکل گرفته بود.

بر اساس این معادله، آمریکا با خرید نفت ارزان قیمت از کشورهای عربی عملاً امنیت این کشورها در قبال هرگونه تجاوز و تهدید را تامین می کرد. همین نیاز آمریکا به انرژی خاورمیانه نیز سبب می شد تا نقش این کشور در تامین امنیت آبراه های بین المللی پررنگ شده و خواه ناخواه ایالات متحده دست به برقراری امنیت در بخش‌هایی از جهان که مرتبط با تامین انرژی خودش بود،می زد. از همین رو کشورهای عربی تولید کننده نفت و گاز از امنیتی که ایالات متحده تامین می کرد، سود می بردند.
بزرگترین چالش در مقابل نفت شیل که آن را در مقابل رقبای تولید کننده سنتی نفت خام طبیعی در جهان تضعیف می کرد، قیمت بالای استخراج آن بود، به طوری که استخراج هر بشکه نفت شیل در حالی به حدود ۸۰ دلار می رسید که این رقم در کشورهای خاورمیانه برای تولید نفت خام طبیعی در حدود ۸ الی ۱۵ دلار برای هر بشکه بود و همین موضوع سبب می شد تا تولیدکنندگان سنتی به هیچ وجه نفت شیل را رقیبی برای خود نپندارند.
اما با آغاز به کار دولت اوباما و با توجه به اینکه بیشتر اراضی که ذخایر نفت شیل در آنها قرار دارد، متعلق به دولت فدرال است، شرکت های متعددی با حمایت دولت وارد کار شدند که خروجی آن بالا رفتن تکنولوژی استخراج نفت شیل و به تبع آن کاهش قیمت استخراج آن بود.

اکنون شرکت های نفتی آمریکایی که در حال کار بر روی نفت شیل هستند، توانسته‌اند رقم استخراج را از ۸۰ دلار به ازای هر بشکه، به رقمی حدود۲۵ تا ۴۰ دلار به ازای هر بشکه برسانند که این رقم در بازار کنونی انرژی، عددی قابل قبول است.
هر چند هنوز هزینه استخراج نفت خام در کشورهای خاورمیانه به رقمی میان۸ الی ۲۰ دلار به ازای هر بشکه است و این موضوع حاشیه سود آنها را نسبت به شرکت‌های آمریکایی بیشتر می کند، ولی باید گفت که تهدید نفت شیل در پایتخت‌های عربی به شدت به گوش رسیده است.

تهدید کشورهای عربی
کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس که از تولیدکنندگان سنتی نفت خام طبیعی به شمار می آیند، به دو دلیل نفت شیل را تهدیدی برای خود می دانند. اولین تهدید نفت شیل برای کشورهای عربی و به طور کلی تمامی تولیدکنندگان سنتی نفت خام طبیعی این است که در صورت ادامه گسترش تولید نفت شیل در آمریکا، عملاً واشنگتن با توجه به ابزار قدرت نظامی، سیاسی و مالی که دارد، خواهد خواهد توانست بازارهای جهانی انرژی را از آن خود کرده و بدون نگاه به دیگر تولید کنندگان، ایده‌های خود را در جهان پیاده نماید.
دومین تهدید نفت شیل برای کشورهای عربی نیز نشات گرفته از همین موضوع است که با قطع وابستگی آمریکا از نفت خام خاورمیانه، عملا معادله امنیت در قبال فروش نفت ارزان که به سیاست امنیت اجاره ای مشهور شده است، دیگر پابرجا نخواهد بود و این کشورها حمایت آمریکا را از دست خواهند داد.
در مقطعی نیز که دولت آمریکا در زمان باراک اوباما رویکرد نگاه به شرق را با محوریت دریای چین جنوبی اعلام کرد، کشورهای عربی منطقه غرب آسیا دیگر به این باور رسیده بودند که نفت شیل باعث بر هم خوردن امنیت آنها شده است. از همین رو با اعمال سیاست تزریق حداکثری نفت به بازار از سوی عربستان سعودی و متحدانش که به کاهش شدید قیمت نفت منجر شد، مدتی از حجم فعالیت شرکت‌های نفتی آمریکایی که در حوزه شیل کار می‌کردند کاسته شد.

رویکرد ترامپ

اما با روی کار آمدن دونالد ترامپ در آمریکا و با توجه به اینکه بسیاری از حامیان وی و حزب جمهوری‌خواه را تولید کنندگان انرژی از قبیل نفت، تشکیل می‌دادند؛ حمایت از استخراج نفت شیل شدت قابل ملاحظه گرفت و در نهایت ایالات متحده را به جایگاه بزرگترین تولید کننده نفت در جهان رساند.
آمریکایی که روزی به خرید نفت از دیگر کشورها به خصوص از منطقه خاورمیانه و ونزوئلا می‌پرداخت، حالا در قامت یک تولید کننده و صادر کننده انرژی به بازارهای مختلف سرک کشیده و اقتدار سازمان تولیدکنندگان نفت اوپک را به چالش می کشید.
هر چند خیز نفت شیل از سال ۲۰۱۴ آغاز شده، ولی بسیاری از کارشناسان حوزه انرژی معتقدند که شیل دوران طفولیت خود را سپری می‌کند و هنوز به مرحله توسعه نهایی نرسیده است. این موضوع سبب شده تا برخی کارشناسان امنیتی بر این عقیده استوار باشند که نفت شیل به ابزاری در دست آمریکا تبدیل خواهد شد تا با آن بر بازارهای مختلف و همچنین دیگر کشورها تاثیر بگذارد.

نیک باتلر تحلیلگر بازار انرژی در فایننشال تایمز در این باره می نویسد: آمریکا حالا در حال استخراج بیشتر نفت است و همین موضوع سبب می‌شود نفت بیشتری وارد بازار شود. نفت مازاد به ارزان شدن این کالا منجر می‌شود که اصلا خوبی برای تولیدکنندگان سنتی نیست.

کشورهای خاورمیانه هم اکنون نیز با کسری بودجه مواجه هستند و برای رفع آن به نفت گران فکر می‌کنند؛ ولی با آنچه در آمریکا می‌گذرد، دیگر نفت گران رویایی است که دست نیافتنی به نظر می رسد.
اما نفت تنها حوزه نیست که متاثر شده است، به طوری چه ما در عرصه بازار گاز نیز شاهد ورود آمریکا به عنوان یک فروشنده و رقیب جدی هستیم.
استخراج نفت شیل به مانند استخراج نفت خام طبیعی از میادین، با خروج گاز طبیعی همراه است و شرکت های فعال در این زمینه با سرمایه‌گذاری کلان در این بخش، توانسته اند گازهای خروجی را برای عرضه به بازار آماده کنند‌.
در حال حاضر به دلیل آماده نبودن خطوط انتقال گاز به بنادر و محل های مصرف، بخشی از گاز استخراجی از مناطقی که نفت شیل از آن استخراج می شود به بازارهای محلی فروخته می‌شود که در ایالت هایی مانند نیومکزیکو حتی این کار موجب صفر شدن هزینه گاز برای مصرف کنندگان شده است.
آمریکا به شدت در این حوزه در حال سرمایه‌گذاری است و می‌خواهد گازهای استخراجی را به گاز مایع یا همان LPG تبدیل کرده و به بازارهای اروپایی و آسیایی صادر کند که این موضوع نیز تهدیدی برای تولید کنندگان سنتی گاز از قبیل روسیه، قطر و حتی ایران است.
به نظر می‌رسد تکنولوژی پیشرفته امریکا در استخراج شیل سبب شده است که هزینه استخراج نفت و گاز از این طریق به شدت کاهش یافته و زنگ خطر را برای تولیدکنندگان سنتی به صدا درآورد. در کنار این موضوع باید اذعان کرد که آمریکا حالا با این ابزار جدید از قدرت بالا در حوزه تاثیر گذاری بر بازارهای انرژی و به طور کلی بر بازارهای تولید و مصرف برخوردار شده و می‌تواند نسبت به سایر کشورها اعمال زور انجام دهد.

اگر به قرارداد جدید تجاری میان چین و آمریکا نگاهی بیافکنیم، به طور کامل می توان اثر این سلاح جدید را مشاهده کرد، به طوری که واشنگتن پکن را مجبور کرده است که بیش از ۵۲ میلیارد دلار انرژی از آمریکا خرید کند که این موضوع سبب وابستگی شدید چین به ایالات متحده خواهد شد.

معایب شیل
هرچند به نظر می رسد، نفت شیل مزایای فراوانی دارد؛ اما اطلاعات نشان می‌دهد استخراج آن تاثیری منفی بر روی هوا، آب و زمین های اطراف پروژه می گذارد و در جریان تقطیر نیز گازهای آلاینده ای از جمله اکسید سولفور، سرب و اکسیدهای نیتروژن در هوا منتشر می‌شود.
بر اساس گزارش سازمانRDC  (هیئت حمایت از منابع طبیعی) انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از استخراج نفت شیل، دو برابر میزان نفت خام طبیعی است.
از همین رو است که بسیاری از کارشناسان و فعالان محیط زیستی نسبت به عواقب استخراج نفت شیل و تاثیر مخرب آن بر محیط زندگی بشر و محیط زیست کره زمین هشدارهای جدی داده‌اند که از سوی دولت آمریکا و شرکت های فعال در این زمینه نادیده گرفته می‌شود.
شیل و ایران
اردیبهشت سال ۱۳۹۵ بود که محمدرضا کمالی، رئیس پردیس بالا دستی پژوهشگاه صنعت نفت از کشف میدان نفتی شیل در استان لرستان خبر داد. به باور کارشناسان این میدان نفتی حدود ۲ میلیارد بشکه ظرفیت دارد؛ اما با توجه به اینکه هزینه استخراج نفت خام طبیعی کمی از ۱۰ دلار در هر بشکه برای ایران کمتر است، تولید شیل به هیچ وجه در کشورمان به صرفه نبوده و از همین رو است که جدی گرفته نمی‌شود.
اما فارغ از اینکه در کشور نفت شیل استخراج شده یا نشود، باید به این نکته اشاره کرد که استخراج نفت و گاز شیل در امریکا به شدت بر منافع ایران تاثیر منفی می‌گذارد.
از طرفی عرضه نفت و گاز در بازار سبب می‌شود تا قیمت آن کاسته شده و بر بودجه کشور تاثیر منفی می گذارد. از طرفی دیگر ایران به عنوان یک کشور موثر و سازنده سازمان تولید کنندگان نفت و گاز نگران این است که کشوری مانند آمریکا بتواند بر بازار انرژی حاکم شده و خود قیمت گذاری نماید.

نکته دیگری که در مورد تولید نفت و گاز شیل آمریکا مطرح می شود، این موضوع است که واشنگتن برای فروش محصولات خود به سراغ مشتریان سنتی ایران در منطقه شبه قاره و آسیای شرقی رفته است و این موضوع موجب شده است که بسیاری معتقد باشند آمریکا تلاش می‌کند تا با تشدید تحریم ها علیه کشورمان کشورهای مشتری انرژی را مجبور به خرید محصولات خود کند. از این رو باید گفت که گسترش استخراج نفت شیل در امریکا به شدت به ضرر تولید کنندگان سنتی نفت و گاز طبیعی بوده و شاید دور از ذهن باشد که تهدیدات این حوزه برای ایران از سایر تولید کنندگان بیشتر است.