اسداله قربان زاده – توحید نوزاد خلیل متولد سال۶۴ ارومیه است. او به دلیل شغل پدری شهرهای زیادی زندگی کرده است و این مساله بر تجربیات او افزوده است. او سال۸۲ در رشته زمین شناسی وارد دانشگاه ارومیه شد. توحید بعد از خدمت سربازی تحقیقات مختلفی انجام داد که مطالعه میزان برداشت آب از سفره های زیرزمینی غرب دریاچه ارومیه و مطالعات مکان یابی سد صیدون در خوزستان از جمله ی این فعالیت ها بود.
او به دلیل علاقه به فیزیک در مقطع کارشناسی ارشد اقدام به ادامه تحصیل در ژئوفیزیک شاخه زلزله شناسی در دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان کرد. اکنون نیز در مقطع دکتری در دانشگاه استانبول تکنیک در حال مطالعه بر روی یکی از گسل های نزدیک به شهر استانبول است.
مساله سیل به عنوان چالش اصلی در حوزه محیط زیست باعث شد تا مصاحبه ای با او داشته باشیم:
دلایل وقوع سیل را چگونه ارزیابی می کنید؟
قبل از هر توضیحی باید دید سیل چیست. به زبان ساده سیل یعنی طغیان آب. به عبارت ساده تر، وقتی حجم بالایی از آب در بالادست رها می شود، با سرعت زیاد از مسیر اصلی سرریز شده به سمت پایین دست حرکت می کند. چند قانون ساده در این موضوع وجود دارد که توجه به آن خالی از لطف نیست.
اولی قانون جاذبه است که باعث حرکت رو به پایین آب می شود و دومی قانون سیال است. یعنی آب به عنوان یک سیال بر خلاف جامدات که شکل معینی دارند، شکل پذیر است و مولکول های آن آزادانه حرکت می کنند. در نهایت این دو قانون فیزیکی دست به دست هم می دهند و آب را به حرکت در می آورند تا زمانی که به یک مانع بر خورد کند. پس دلیل وقوع سیل کاملا طبیعی و عادی است.
نقش عامل انسانی در این باره چه می تواند باشد؟
همانطور که اشاره شد، دلیل وقوع سیل کاملا طبیعی است و دخالت های انسانی در این موضوع فقط موجب تشدید آن می شود.
تخریب منابع طبیعی در بالادست، دستکاری و ایجاد موانع در حریم بستر رود و اقدام به مقابله با سیل از جمله مواردی است که به دست بشر انجام می گیرد و به سیل شدت می بخشد. رشد گیاهان در مراتع همچون سد هایی کوچک در تعداد بالا عمل کرده و تا حدودی مانع حرکت آب می شود. در این بین ذرات آب فرصت نفوذ به خاک را پیدا کرده و وارد منابع زیرزمینی می شوند، اما چرای بیش از حد، استفاده از مراتع به منظور کشاورزی، قطع درختان و موارد بسیاری از نمونه های دست اندازی در منابع طبیعی موجب شده که بعد از هر بارش، آب های جوی به جای نفوذ در خاک، در سطح زمین جریان یابند. خودخواهی ما انسان ها موجب شده که در حریم بستر رود اقدام به ساخت و ساز کنیم.
ساخت و ساز در بستر و حتی حریم رود موجب افزایش سطح آب در زمان سیل و در برخی موارد حتی موجب خروج آب از مسیل (محل عبور آب به هنگام سیل)آن می شود. گذشته از این دست اندازی ها، سدسازی های بی رویه در مسیر یک رود به منظور ذخیره آب احتمال وقوع سیل های شدیدتر را افزایش می دهد.
سدها توان نگه داری حجم معینی از آب را دارند. در صورت وقوع سیل و حجم آب پشت سد به شکلی ناگهانی افزایش یافته و موجب تخریب آن سد می شود. یعنی حجم آبی که به سمت پایین دست حرکت میکند چند برابر و میزان تخریبات چند ده برابر خواهد شد.
آیا بارش های اخیر ناشی از تغییر اقلیم است؟
من تخصصی در این زمینه ندارم و فقط آنچه را از منابع علمی مطالعه کرده ام در اختیار شما قرار می دهم. منتها برخی اوقات یک سری افراد نخوانده و ندانسته کلمات و جملاتی را می گویند که ممکن است در آینده برای جامعه ما گران تمام شود. بنا به تعریف، تغییرات آب‌وهوایی یا تغییر اقلیم عبارت است از میانگین تغیرات آب و هوایی در یک منطقه برای یک دوره ی طولانی ۳۰ ساله.
سوال ما این است که آیا سرزمین ما تا به امروز شاهد چنین بارش هایی نبوده است. شاید بچه های زیر بیست سال ندیده باشند، ولی با اطمینان کامل می توان گفته که طی۳ دهه گذشته مناطق سیل زده امروزی، شاهد بارش های بیشتر و شدید تری بوده اند. به شخصه در اواسط دهه هفتاد در منطقه ایلام ساکن شهر آبدانان بودم که از نظر مکانی، همسایه ی پلدختر (یکی از شهرهای سیل زده در فروردین۹۸) است، بارندگی های شدید و مداوم آن روزها را هیچ گاه فراموش نمی کنم. می خواهم بگویم که ما قبلا چنین بارش هایی را شاهد بوده ایم و شدت بارش فروردین امسال خیلی بیشتر از حد معمول نبوده است. به طور کلی می توان گفت که تغییر اقلیم وجود دارد، اما دلیلی برای ارتباط دادن این دو موضوع به هم مورد مطالعه قرار نگرفته و یا اگر مطالعه ای بوده، به صورت ساده و قابل فهم برای عوام اعلام نشده است. ممکن است مطالعات علمی بیشتر به وضوح موضوع کمک کند.
منکر کاهش بارندگی ها در این دو دهه نیستم، اما آن چه طی این سالیان تغییر کرده، افزایش بی رویه ی تقاضا برای آب و دیگر منابع بوده است. بهره برداری بیش از حد از منابع طبیعی و زیرزمینی باعث شده تا بستر شکل گیری سیل با همان مقدار بارش فراهم شود. یعنی موانع کاهنده ی سرعت آب در بالادست حذف شده، از طرفی با ساخت و ساز در حریم بستر رود موجب افزایش بیشتر سطح آب در مسیل شده ایم و نهایتا سیل های ویرانگر را ایجاد کرده ایم.
این بارش ها تا چه میزان در جبران کمبود آب های زیرزمینی تاثیر دارد؟
اجازه دهید، مثالی در این مورد عرض کنم. اگر یک لیوان آب را روی زمین بریزیم، با توجه به تراکم و سفتی خاک، سرعت نفوذ آب به خاک متفاوت خواهد بود. هر چه تراکم بیشتر سرعت نفوذ کمتر و به تبع آن زمان نفوذ آب بیشتر خواهد بود. پس در مراتع و دشت ها برای نفوذ هر چه بیشتر آب های جوی در زمین نیازمند به زمان و البته تداوم بارش هستیم و با یک بارش در مدت زمان کم نمی توان انتظار پر شدن سفره های زیرزمینی را داشت.
در سال های اخیر تخریب منابع طبیعی چشمگیر شده و عوامل مختلفی در این باره دخیل است. به نظر شما این عامل در بروز سیل ها بیشترین نقش را داشته است؟
در بالا توضیح دادم که جاذبه زمین موجب حرکت آب به سمت پایین دست می شود. از طرفی آب برای نفوذ در زمین نیازمند سکون است. یعنی آب جاری به مقدار بسیار کمی می تواند نفوذ کند. ساقه و تنه ی گیاهان در مراتع و جنگلها با ممانعت از حرکت آب و ریشه ی آنها با کاهش تراکم و سفتی خاک موجبات نفوذ آب را فراهم می کنند. پس با تخریب منابع طبیعی نه تنها موجبات شکل گیری سیل با کمترین بارش ها را فراهم می کنیم، بلکه مانع از نفوذ آب و به تبع آن ذخیره ی آب در سفره های زیر زمینی شده و آن را از آیندگان دریغ می کنیم.
شما مدتی را نیز در زنجان اقامت داشتید. آیا شهر زنجان در برابر سیل آسیب پذیر است؟
تا زمانی که ما طبیعت را به شکل کامل نشناخته باشیم، در برابر آن آسیب پذیر خواهیم بود. زنجان هم مانند سایر شهر ها تا زمانی که دست اندازی به طبیعت نکرده باشد، در امان خواهد بود. ای کاش روزی فرا برسد که مدیران شهری بفهمند که نیازی به مقابله با طبیعت نیست و صرفا باید با آن سازگار شد. جمله آخرم هم این است که طبیعت به دلیل سواد کم ما قابل پیش بینی نیست، پس بهتر است همیشه آماده رخدادهای طبیعی باشیم و هیچ گاه نگوییم که شهر ما امن است و بی تدبیری رو پیشه کنیم.
