روزگار نه چندان دور در بسیاری از خانه ها صندوقچه هایی بود که «یخدن» یا« یخدان» نام داشت؛ صندوقچه هایی ساده که مخزن خاطرات بود اما این صندوق ها امروز بجای خاطرات، خون دل صنعتگرانش را در خود دارد.
به گزارش شهاب زنجان، با وجود اینکه با ورود صنایع چوبی نوین از جمله گنجه های دیواری، کمدها و دراورهای چوبی شیک و صنایع ام دی اف این صندوق های چوبی روبه فراموشی می رفتند، اما می شد اثر آن ها را گوشه کنار خانه مادربزرگ ها و پدر بزرگ ها یافت.
حرفه نجاری سابقه ای بس طولانی دارد چرا که بعد از زندگی اجتماعی بشر بقیه و قبل و بعد کشف فلزات و تولید ابزارآلات فلزی، ضرورت های زندگی در ساخت انواع محصولات چوبی از قبیل درب و پنجره برای محل سکونت و ابزارآلات کشاورزی و دامپروری، این حرفه را همزاد انسان نموده و به تناسب جوامع و نیازمندی های جدید به ایفای نقش پرداخته است و تکامل ابزار کار و انباشت تجارب گذشتگان و تلفیق تبحر هنر بعضی از استادکاران در فن درودگری منجر به رشته‌هایی چون کنده کاری، منبت،مشبک، معرق، خاتم و قاب سازی (لَمه ساز) شده است.
محمد ملکی در کتاب «پیشینه پیشه وری و صنعت در زنجان» در این باره می گوید: قالب سازی و لمه سازی یکی از هنرهایی است که در گذشته نه چندان دور در اکثر منازل افراد متمول در زنجان و نیز بعضی از مکان‌های عمومی در سقف تالارها و ایوان ها اجرا گردیده و هنرمند لمه ساز با یک محاسبه و برآورد دقیق از سطح سخت ابتدا یک اسکلت کلی درست می‌کرد و با توجه به طول و عرض ایجاد شده مبادرت به تقسیم‌بندی آن در اشکال مختلف طرح های هندسی با قاب می نمود.
وی ادامه می دهد: اشکال ایجاد شده و قاب ها با وسایل ابتدایی بدون کاربرد میخ و چسب تنها با ایجاد نُو ها و شیار های متفاوت و ظریف در همدیگر جفت و جور می شد.
ملکی با بیان اینکه هنرمند در خلق چنین فضایی ابتدا تجسمی از آنچه را که می خواست اجرا کند در ذهن خویش پرورش می داد ، می افزاید: او با لحاظ حاشیه های زیبا و نقوش مختلف نسبت به باقی مانده فضای کار دست به ایجاد و نصب قطعات و قاب ها بر روی اسکلت سقف می نمود. از هر زاویه ای آن هارمونی و توازن را حفظ می‌کرد در پاره ای از کارها با رنگ آمیزی های متنوع به نقش آفرینی می پرداخت.
نویسنده این کتاب اظهار می کند: این حرفه هنرمندانه زمان زیادی است رو به زوال گذاشته و آثار به جا مانده از هنرمندان در بیشتر خانه‌های قدیمی افراد متمول در زنجان با بازسازی و نوسازی منازل قدیمی در کمال تاسف بدون حفظ این آثار و متولی رو به نابودی است.
از رشته های دیگر درودگری ساختن صندوق( یخدان) و صندوقچه( مجیر) به عنوان بخشی از ضروریات زندگی انسان گذشته بود و به همین لحاظ صندوق سازی یکی از مشاغل پررونق در شهرها از جمله در زنجان بود.
کاربرد صندوق
بنا به آمار فرهنگنامه زنجان هشت واحد صندوق سازی در سال۱۳۴۷ در زنجان دایر بوده است که با تغییر شرایط زیستی این حرفه نیز آخرین نفس های خود را کشید.
ملکی درباره کاربرد این دست سازها می گوید: در روزگار گذشته صندوق و صندوقچه به عنوان لوازمی از وسایل عروس و جهیزیه دختر خانم محسوب می شد که به همراه سایر لوازم به منزل داماد فرستاده می شد.
وی ادامه می دهد: این وسیله به نوعی مصرف عمومی داشت و کمتر خانه‌ای بود که در آن صندوق نباشد و بعضا نیز با توجه به وسعت خانواده چندتایی از آن در منزل وجود داشت که هر کدام به امر خاصی اختصاص می یافت.
این نویسنده اظهار می کند: صندوقی برای لباس های نو با عطر و بویی به هنگام باز نمودن درب آن فضا را عطرآگین می‌ساخت و یا صندوقی برای نگهداری نان و نیز صندوقچه ها یا مجیر برای نگهداری اسناد و مدارک و پول و طلاها نیز بود.
ملکی با تاکید بر اینکه اهمیت صندوق و نگهداری وسایل شخصی در منازل جایگاه ویژه‌ای داشت، اضافه می کند: اتاقکی را به نام صندوقخانه پستو در منازل ایجاد می‌کردند تا وسایل از دسترس افراد و غیرخودی در امان باشد و گاه نیز در طاقچه های دیوارهای ضخیم با نصب درب صندوق دیواری یا گنجه برای نگهداری کتب و مواد غذایی و خوردنی می ساختند.
محل فعالیت
ملکی درباره فعالیت این طیف در بازار زنجان می افزاید: صندوق سازان در راسته صندوق سازها در زنجان به این امر اشتغال داشتند و با ذوق و ابتکار عمل خویش بعد از ساختن اسکلت چوبی صندوق مهارت خود را در تزئین درون و بیرون آن به نمایش می گذاشتند.
وی با بیان اینکه درون صندوق ها را معمولا با یک لایه کاغذ رنگی می پوشاندند و در موارد خاص با مخمل قرمز رنگ می آراستند،بیان می کند: بیرون آن با ترسیم نقاشی های متنوع و زیبا خطوط اسلیمی و به کار بردن خطوط اسلیمی مینیاتورهای ایرانی و کشیدن نوارهای فلزی و رنگ آمیزی جلوه خاص می‌یافت.
نویسنده کتاب «پیشینه پیشه وری و صنعت در زنجان» اظهار می کند: امروزه صندوق‌ها و صندوقچه های ساخته شده قدیمی به عنوان بخشی از میراث گذشتگان مورد توجه افراد جامعه قرار دارد و همانند روزهای اوج این صنعت خاطره انگیز است و در موزه ها و پاره ای از منازل نیز زینت بخش فضاست.
درب صندوق ها به وسیله این اوراق به بدنه آن متصل بود و عموماً درب صندوق قدری برآمده و شکل طاقی داشت تا استحکام بیشتری داشته باشد برای باز و بستن درب، بعضی از صندوق ها قفل درونی داشتند و بعضی نیز با ایجاد یک محور و عبور از چند جفته با قفل های دست ساز لوله های بسته شدند.
