حرفه آهنگی بیشتر توسط کولی های ایرانی در پهنه فلات ایران با خرید قراضه های آهن و تبدیل آن به ادوات کشاورزی آنان گسترش یافت و در ادوار مختلف تاریخی بعد از شهرهای ایران همانند شیراز،کرمان، کرند، زنجان، تبریز، همدان، اصفهان ماسوله و بیشتر پایتخت های ایران در کار ساخت ادوات نظامی و جنگی نظامی و جنگی از قبیل شمشیر،سپر، سر نیزه و چاقو در آهنگری و فلزکاری سرآمد بودند.

به گزارش شهاب زنجان، در گذشته جایگاه استان زنجان در آهنگری به قدری ویژه بود که توانسته بود یکی از راسته‌های بازار بزرگ زنجان را به نام خود ثبت کند.

راسته آهنگران جایی بود که فعالانش به تولید ابزار‌آلاتی که همواره در زندگی روزمره به خصوص در صنعت کشاورزی کاربرد اساسی داشت مشغول بودند و گرمای کوره را به جان می‌خریدند. داس، کلنگ، تیشه، پتک و میخ‌های بزرگ برخی از تولیدات آهنگران بود که هم‌اکنون نیز اندکی از آنها ساخته می‌شود.
آهنگران با سندان‌(ابزار آهنگری) خود خو گرفته بودند و صدای چکش‌ها، در رگشان حل شده بود. زحمتکشانی که ضربان قلب صنعت را در روزگاران گذشته به صدا در می‌آوردند و حیات آن را زنده نگه می‌داشتند. هنوز هم این صنعت در دستان زنجانی‌ها نفس می‌کشد اما به شماره افتاده و آتش‌کوره‌ها کم نور‌تر شده است.

زکریای قزوینی در آثار البلاد و اخبارالعباد انسان چنین آورده که؛ «در کوهستان آن (زنجان) معادن آهن است و از آنجا آهن را به دیگر شهرها برند و چون آنجا قحطی افتد، نمی فروشند نان مگر به آهن».

تهیه آهن با وجود معادن بسیار همواره با سختی همراه بوده و در سده‌های اخیر بخشی از مصرف از داخل و بخشی دیگر از آلمان و باکو تامین می گردیده که ورود ماشین در اواخر قاجار استفاده از ضایعات ماشین‌آلات و میل لنگ کشتی‌ها در ساخت سندان رفع نیاز بخشی از مصرف را می نموده و پس از تاسیس راه‌آهن استادکاران بیشتر از ریل های مستعمل و آهن تشت زیر ریل و توپی چرخ تانک بهره می بردند و امروزه صنعتگران از میلگرد و فنر ماشین در ساخت ابزار استفاده می کنند.

 پیشه آهنگری در ادوار گذشته به لحاظ تولید جنگ افزارها و نیز ساخت و تأمین بخش مهمی از ابزار کار صنوف مختلف و ادوات کشاورزی جایگاه ویژه‌ای قبل از توسعه و گسترش صنعت داشت و در زنجان نیز بیشتر صاحبان این حرفه ای در میدان آهنگران( وزیری) زنجان در بازار بالا و پایین و نیز تعدادی که مبادرت به ساخت ادوات گاری و نعل بندی و آهنگرماشین و غیره داشتند در سایر نقاط شهر از جمله در خیابان دباغ ها و اطراف امامزاده  قرار داشتند که توسعه و نفوذ صنایع در تولید انبوه محصولات کارخانه ای و تغییر شرایط معیشتی از موجبات افول این پیشه را فراهم ساخته و تعداد کمی از کارگاه های آهنگری باقی مانده است.

بنا به آمار فرهنگنامه زنجان، تعداد۶۸ نفر آهنگر در سال۱۳۴۷ به آهنگری مشغول بوده و بنا به پژوهش سازمان برنامه و بودجه در سال۱۳۸۴ فعالان این حرفه به ۲۵ نفر کاهش یافته و حدود۷۰ نفر از استادان این پیشه در قید حیات نبودند.

تولید آهنگران

حاج آقا رضا داوودی که مدت60 سال فعال آهنگری بوده، درباره تولیدات آهنگران،ابزار کار و نحوه تولید آنها بیان می دارد که مهمترین تولیدات آهنگران در گذشته نه چندان دور بنا بر نیازها و شیوه زندگی شهری و روستایی عبارت بودند از گاو آهن، گوهان، بیل، انواع کلنگ، کردیار، انواع زنجیر، دستگیره در، قرقره آهنی، انواع وزنه قپان، سندان، تیشه،گل میخ، رکاب، چکش در،پره های خرمنکوب، چرخ آب دستی، میل آسیاب،پاشنه چفته، نعل اسب و الاغ  و غیره که نقش مهمی در حمل و نقل بار و مسافر داشتند.

 چلنگری حلبی سازی بخاری سازی

از دیگر رشته های مرتبط با آهنگری می‌توان از چلنگری، حلبی سازی و بخاری سازی نام برد که حدود ۱۳ کارگاه در سال ۱۳۴۷ شمسی در سطح زنجان به این حرفه ها مبادرت داشتند. تا اواخر دهه ۶۰ سه کارگاه بخاری سازی نفتی به تولید این محصول می پرداختند.

 بنا به اظهار هوشنگ چلنگری که پدرش استاد عیسی و پدربزرگش استاد رضا  در راسته صباغ ها چلنگری می‌کردند، عمده کار چلنگری تعمیر و تولید انواع قفل های فنری و لوله‌ای و ساخت تفنگ در مدل های مختلف و تعمیر و لحیم کاری و زدن سقف شیروانی و غیره بوده است.

 ساخت قفل و تفنگ مهارت و هنرمندی و هنرمندی این صنعتگران را که با زیبایی و ظرافت خاص آن ها را درست می کردند، نشان می‌دهد قدمت ساخت قفل به قرن ششم هجری در ایران می‌رسد.

 نعلبندی و سرافرازی و پالان دوزی

در نبود وسایل نقلیه موتوری در گذشته اکثر امور در زمینه کشاورزی و حمل و نقل بار و مسافر در قالب کاروان ها و توسط چهارپایان به وسیله چاروادارها انجام می پذیرفت و برای تجهیز اشتران، اسبان و قاطران و الاغ مشاغلی چون نعلبندی،زین سازی و پالان دوزی وجود داشت که منحصرا نعل و میخ تولید می کردند، تهیه می‌نمودند و سم و زین چهارپایان را می آراستند. نعلبندان بیشتر در میدان «سبی» و سایر خیابان‌ها و پالان دوزان در خیابان مسگرها و میدان پایین ارائه خدمت می‌کردند.

تولید و ابزار کار آهنگرانکوره های آهنگری که بیشتر مواقع  آن را با ارتفاع از سطح زمین تا روی زانو در بغل دیوار می سازند که دمی نیز برای تامین اکسیژن به کوره بر آن سوار است.

سوخت کوره ها ابتدا زغال معمولی به زغال سنگ و در این اواخر مواد نفتی می باشد. با گداختن فلز در کوره با استفاده از چکش های خاص نوع قطعه مورد نظر با نواختن پتک استاد و شاگرد  فرم دلخواه را طی چند مرحله به خود می گیرد. سندان خشتی سوار ‏ بر کنده چوبی، پتک، چکش قرار،چکش صافی، سندان سوراخ دار، انبر کج بالتا،انبر قلم گیر و غیره ابزار کار آهنگری است، اما مهمترین هنر آهنگر در نحوه آب دادن یا همان سخت کردن آهن معمولی ابزارهای ساخته شده است که بعد از اتمام ساخت نیاز به سختی دارند که با فرو بردن در آب روغن و محلول شاخ آن را خشک می کنند.

از استادان ماهر آهنگری می‌تواند کربلایی احمد نصیری را نام برد که علاوه بر ساخت وسایل عمومی، ابزار کار دیگر صنوف را با مهارت خاصی درست می‌کرد. استادانی چون یحیی آذری،صفر آرج، نوروز حدادیان، اکبر حدادیان، حسن آهنکوب فرد نیز در این صنعت مهارت خاصی داشتند.