شهاب زنجان – اگر از زنجان به سمت غرب کشور و از جاده سرسبز و زیبای دندی عبور کنید، در میان دشت‌های زیبا تیرهایی را می‌بینید که سر از تپه‌های کوچک بیرون آورده‌اند و وسیله‌هایی شبیه تله‌کابین در نزدیکی جاده از سیم‌های روی تیرها آویزان هستند، جعبه‌هایی فلزی که کار اصلی‌شان جابه‌جایی مواد معدنی از سرچشمه‌ها به کارخانه است.
در مسیر این جاده معدن سرب و روی انگوران و کارگرانی که مشغول برداشت سنگ‌های معدنی هستند، در میان گرد و غبار معدن به خوبی دیده می‌شوند. معدنی که بزرگترین گنجینه روی و سرب را در خود جای داده است.
صنعت سرب و روی در زنجان داستانی طولانی دارد. از روزی که معدن انگوران پا گرفت و تا روزی که جرقه های اولیه صنعت روی توسط سید حسین معراجی و تیمش زده شد، روز به روز روند توسعه و ورود تکنولوژی به این صنعت رنگ و بوی دیگری به خود گرفت. اکنون این صنعت وامدار کسانی است که از دانش و تجربه خود مایه گذاشته اند تا این صنعت با وجود سختی ها و مسائل دیگر راه خود را ادامه دهد. مرحوم «مرتضی رستگار جواهری»، جزوء آن دسته از افرادی بود که در پایه ریزی این صنعت نقش مهمی داشت. معدنکاری که نه تنها در احیا معدن انگوران بلکه در پایه ریزی سایر معادن نقاط مختلف ایران نقش مهمی داشت.
مرتضی رستگار جواهری در سال ۱۲۹۱ خورشیدی در خانواده ای اصیل و کهن اصفهان به دنیا آمد.
منزل مسکونی خانوادگی و محل تولد او یکی از ابنیه های فاخر و مجلل آن شهر بود که به سبک قدیمی و سنتی ایران بنا شده بود و بعد ها به بیمارستان احمدی تبدیل شد.
جد پدری رستگار،حاج میرزا محمد هادی جواهری اولین وکیل اصفهان در دوره نخست مجلس شورای ملی پس از پیروزی انقلاب مشروطه بود. تحصیلات اولیه مهندس رستگار مکتب خانه ای بود.
او در سن۱۴ سالگی همراه برادرش دکتر رضا رستگار برای ادامه تحصیل به تهران اعزام شد و مدتی بعد وارد مدرسه دارالفنون شد.
این مرد خودساخته از نبوغ خاصی برخوردار بود و همه چیز را به سرعت یاد می گرفت. او حتی در برخی زمینه ها به تدریس هم کلاسی های هم سن و سال و حتی بزرگتر از خود می پرداخت.
رستگار پس از دو سال تحصیل در دارالفنون با وجود پایان ندادن تحصیلات متوسطه با قبولی در امتحانات اعزام محصل به خارج و احراز رتبه اول، در سن۱۶ سالگی برای ادامه تحصیل عازم فرانسه شد.
جوانترین دانش آموز
او جوانترین محصل اعزامی ایرانی آن زمان به اروپا بود و در فرانسه در مدارس و دانشگاه های نانت و سوربون در رشته لوکوموتیو سازی و کشتی سازی تحصیل کرد.
مهندس رستگار در دوران اقامت خود در پاریس به کار مشغول شد و پس از ۱۹ سال به ایران بازگشت.
پس از بازگشت به ایران در دانشگاه جنگ و دانشکده ی فنی تهران به تدریس پرداخت. برای اولین بار جعبه دنده ی اتومبیل در کلاس درس ایشان توسط دانشجویان او ساخته شد و بسیاری از شاگردانش به رشته های صنایع سنگین کشیده شدند.
رستگار در اداره ی راه آهن نیز به عنوان مهندس فنی اشتغال داشت و پس از مدتی به ریاست اداره فنی راه آهن مرکز رسید و در تاسیس مدرسه فنی راه آهن نیز مشارکت داشت.
نخستین شرکتی که مهندس رستگار تاسیس کرد، شرکت سهامی صنعتی معدنی ایران (سمیران)بود. این شرکت کار های صنعتی معدنی و اکتشافی خود را در ایران به شیوه ی نوین و استاندارد بین المللی انجام می داد.
رستگار در دوران زندگی کاری خود بانی و شریک تعداد زیادی از کار های صنعتی دیگر از جمله گروه صنعتی رنا، شرکت زامیاد و شرکت بریجیستون بود.
با این حال کار اصلی و مهم خود را گروه صنعتی معدنی ایران می دانست که در زمان فعالیت بزرگترین در نوع خود در دنیا بود. این شرکت آورنده و گسترش دهنده شیوه های نوین معدن کاری با استاندار های جهانی در ایران بود و در این راه به حق لقب معدن کاری نوین ایران به مهندس رستگار تعلق گرفت.
نخستین کارشناس صنایع و معادن
رستگار نخستین کارشناس صنایع و معادن در ایران بود که به مساله محیط زیست و لطمه نخوردن آن در اثر عالیت های صنعتی و معدنی توجه خاصی داشت از جمله در زمینه باز سازی مجدد زمین بر اثر تخریب به دلیل استخراج معدن توجه به آب های زیر زمینی و ایجاد چرخه بازیافت آب های مورد استفاده ،درختکاری در محیط های معدنی در بین صاحبان صنایع و معادن ایران پیشگام بود.
سرمایه گذاری در بخش معدن
او بر روی بیش از صد معدن مختلف در سراسر ایران اهتمام ورزیده و به سرمایه گذاری مبادرت کرد که از آن جمله می توان به معدن کوشک در بافق یزد،معدن نخلک در انارک اصفهان،معدن خانه ی سرمه در نجف آباد اصفهان معدن فیض آباد نایین ، زیرکان در بافق یزد،معادن لکان حسین آباد دره نقره در اراک، معدن چاه گز بابکریا، معدن اردکان یزد،مهدی آباد یزد، قلعه زری در حد فاصل زنجان به تبریز ، معدن استرانسیوم در کویر ورامین و معدن بزرگ انگوران زنجان اشاره کرد.
معدن انگوران یکی از معادن بسیار قدیمی بود که به دلیل عدم استفاده مناسب به متروکه شده بود.
رستگار که بانی معدنکاری به سبک نوین در ایران بود، توانست انگوران را احیا کرده و با استفاده از نبوغ و پشتکار خود توانست آن را به بزرگترین معدن ایران و یکی از بزرگترین معادن دنیا تبدیل کند.
معدن انگوران مهم ترین منبع روی جهان به شمار می رود. نوارنقاله ی انگوران که خود بانی و مبتکرش بود بیش از ۲۰ کیلومتر دارد.
مهندس رستگار نه تنها خود به عمل کردن به شیوه های نوین معدن کاری اعتقاد دشت، بلکه در اشاعه و آموزش این شیوه نیز کوشا بود. به همین دلیل در تاسیس مدرسه ی معدن ایران در زنجان مشارکت داشت. نتیجه این اقدام پژوهش نسل جدیدی از مهندسان و کارشناسان صنعت معدن با اتکا به جدیدترین فناوری های این رشته است.
رستگار به گردش سرمایه و ثروت اعتقاد داشت و از این جهت کلیه پژوهش هایش را شخصا سرمایه گذاری کرد و با وجود سرمایه گذاری فراوان و داشتن اعتبار نامحدود و امکان دریافت کمک های دولتی ،دیناری از دولت و بانک ها وام نمی گرفت و اساسا هم اعتقادی هم به استفاده از منابع عمومی و رانت های مرسوم دولتی برای سرمایه گذاری خود نداشت.
او از تجمل گرای و خود بزرگ بینی به پرهیز داشت و اغلب در جمع کارگران عادی مجموعه صنعتی و معدنی خود به سر می برد و معمولا با آنان غذا می خورد و زندگی می کرد.
رستگار به دلیل ابتلا به بیماری قلبی و عدم امکان معالجه در ایران به خارج از کشور عزیمت کرد و سرانجام در دی ماه ۱۳۷۷ در سن ۸۶ سالگی در ونکوور کانادا در گذشت.
ده سال بعد که دندی به صورت یک شهر درآمد، نام بلوار اصلی آن شهر به نام این مرد بزرگ نهاده شد.
۲۶/ق
