محسن احدی

دبیر سرویس اقتصاد بین الملل 

حجت الاسلام حسن روحانی، رئیس جمهور ایران مهرماه سال قبل و در جریان سفر به ایروان پایتخت ارمنستان با اتحادیه اقتصادی اوراسیا توافق‌نامه موقتی را امضا کرد که بر اساس آن، کشورمان برای سه سال وارد منطقه آزاد تجاری میان ایران و این اتحادیه شود و بر اساس این موافقتنامه، کالاهایی از هر دو سو با تعرفه گمرکی صفر یا تعرفه‌هایی کم، توان صادرات را خواهند داشت.

با توجه به پتانسیل‌های ایران به ‌عنوان کشوری که در زمینه تولیدات صنعتی و کشاورزی ظرفیت‌هایی برای صادرات به بازارهای کشورهای این اتحادیه دارد، بسیاری از کارشناسان به این موضوع صحه گذاشتند که در شرایطی که کشور تحت شدیدترین تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا قرار گرفته، این منطقه آزاد موجب جهش صادراتی کشورمان شده و می‌تواند ارزآوری مناسبی داشته باشد.

از همین رو «شهاب زنجان» بر آن شد تا با بررسی این توافق‌نامه و اهمیت آن برای ایران، جوانب مختلف آن را مورد کنکاش قرار دهد:

اهداف اولیه تشکیل اتحادیه اوراسیا

قرارداد تشکیل اولیه اتحادیه اقتصادی اوراسیا در ۲۹ می ۲۰۱۴ میان کشورهای روسیه، بلاروس و قزاقستان منعقد و جایگزین اتحادیه گمرکی اوراسیا شد و سپس کشورهای ارمنستان و قرقیزستان نیز به عضویت آن در آمدند.

بسیاری بر این موضوع معتقد بودند که بعد از آن که ولادیمیر پوتین با تحریم‌های کشورهای غربی بعد از بحران و الحاق شبه‌جزیره کریمه به خاک روسیه مواجه شد، برای فرار از فروپاشی اقتصادی و همچنین تلاش برای احیای عظمت اتحاد جماهیر شوروی به دنبال ایجاد یک اتحادیه اقتصادی بود تا هم بتواند بازاری برای کالاهای روسی ایجاد کند، روبل پول روسیه را به‌ عنوان ارز مرجعی دربیاورد و در نهایت یک سیستم امنیت جمعی با تکیه بر روسیه ایجاد کند که یادآور عظمت شوری باشد. این اتحادیه کار خود را به طور رسمی از اول ژانویه۲۰۱۵ آغاز کرد.

کشورهای عضو اورآسیا اکنون۲۰ میلیون کیلومترمربع مساحت و بیش از ۱۸۳ میلیون نفر جمعیت دارند که ۵/۲ درصد جمعیت جهان است.

در روز اجرای این توافق‌نامه ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه اعلام کرد: امروز ما یک مرکز رشد اقتصادی قدرتمند و جذاب ایجاد کرده‌ایم، یک بازار منطقه‌ای که بیش از ۱۸۰ میلیون نفر را به هم مرتبط می‌کند.

درباره اهداف این اتحادیه اقتصادی می‌توان به تسهیل تجارت، ایجاد بازار مشترک در حوزه کشورهای مستقل هم سود عضو، حذف تدریجی قوانین گمرکی در داخل اتحادیه، برقراری تعرفه خارجی مشترک در میان کشورهای عضو و هماهنگ سازی تشریفات گمرکی اشاره کرد.

فرصتی مهم برای ایران

ایران در سال۱۳۹۵ به کمیسیون اقتصادی اتحادیه اوراسیا پیشنهاد ایجاد یک منطقه آزاد تجاری میان ایران و این اتحادیه را مطرح کرد؛ پیشنهادی که از جانب اعضای آن نیز مورد استقبال قرار گرفت و طی۲ سال مذاکرات متعدد و ارزیابی کمی و کیفی اقلام و میزان تعرفه ترجیحی آنها، بالاخره این موافقتنامه در ۲۷ اردیبهشت۱۳۹۷ در شهر آستانه قزاقستان به امضا رسید.

با توجه به تنوع بازار و منابع موجود در کشورهای عضو این اتحادیه پیوستن به آن یک فرصت قابل توجه برای اقتصاد ایران ایجاد می کند و می توان از این طریق بخشی از اثر تحریم ها را جبران کرد.

قطعا ورود به اتحادیه اقتصادی اوراسیا و همکاری با این اتحادیه می‌تواند دروازه جدیدی برای اقتصاد ایران باشد که بتواند با سایر اعضا به راحتی روابط اقتصادی برقرار کند و یا روابط خود را توسعه دهد.

پیوستن به این اتحادیه، مزیت‌های اقتصادی بسیاری برای ایران به دنبال دارد. از جمله آن می‌توان به تخفیف‌های تعرفه‌ای برای صادرکنندگان ایرانی به کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا اشاره کرد. همچنین از آنجا که اتحادیه اوراسیا با کاهش استفاده از دلار، سهم پرداخت‌های تجاری با ارز ملی را به۷۰ درصد افزایش داده، می‌توان به کاهش استفاده از دلار در مبادلات تجاری خوشبین بود که این اتفاق در شرایط کنونی تحریم برای تجار ایرانی امیدوارکننده است.

از اواخر سال۱۳۹۴ مذاکرات فشرده‌ای بین دولت‌های ایران با پنج کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا جهت ایجاد منطقه موقت آزاد تجاری برای یک دوره سه ساله آزمایشی صورت گرفت که سرانجام موافقت‌نامه مذکور در ماه می ۲۰۱۸ میلادی(اردیبهشت ماه ۱۳۹۷) در شهر آستانه پایتخت قزاقستان توسط وزیر وقت صنعت، معدن و تجارت ایران امضا و هیئت وزیران نیز در تاریخ ۱۸ آذرماه ۱۳۹۷ لایحه مربوطه را به تصویب رساند.

این توافق که بعد از دو سال مذاکره به نتیجه رسیده، از هفته اول آبان (۵ آبان) ۹۸ ماه اجرایی شد. قرار است موافقتنامه تمام عیار تجارت آزاد با اوراسیا امضا شود و از سه سال دیگر تقریبا تمام کالاها مشمول کاهش تعرفه خواهند شد.

براساس این موافقتنامه، ایران از اتحادیه اقتصادی اوراسیا امتیازات گمرکی خاصی دریافت کرده و کشورهای این اتحادیه هم این امکان را خواهند داشت تا حجم صادرات خود به ایران را تا ۷۵ درصد افزایش دهند. ایران نیز می‌تواند با امتیازاتی که دریافت می‌کند، صادرات کالاهای خود به مقصد پنج کشور اوراسیایی را تا چند برابر افزایش دهد.

این امتیازات ۵۰۲ قلم کالاهای مختلف در حوزه‌های مواد غذایی، مواد مصرفی شیمیایی، محصولات ساختمانی، صدور خدمات فنی و مهندسی، محصولات صنعتی و محصولات کشاورزی از سوی اتحادیه اورآسیا و ۳۶۰ قلم کالا در همان موارد مشابه را از سوی ایران شامل می‌شود که در مجموع کل اقلام مشمول در موافقتنامه به ۸۶۲ مورد می‌رسد.

از مزایای پیوستن ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا می توان به ایجاد پل ارتباطی برای اتصال به بازار با بیش از۱۸۰ میلیون نفر و بازار بالقوه‌ای برای افزایش صادرات کشور اشاره کرد. همچنین تنها روسیه، یعنی بزرگترین کشور اتحادیه اوراسیا بازاری۱۴۰ میلیون نفری پیش روی تجار ایرانی قرار می دهد. تولید ناخالص داخلی منطقه در مجموع ۱.۹ هزار میلیارد دلار است که ۳.۲ درصد GDP جهان را تشکیل می‌دهد.

اگر چه اکنون تنها پنج کشور عضو این اتحادیه هستند، اما بیش از۴۰ کشور و سازمان بین المللی از جمله چین، اندونزی، کره جنوبی، هند، مصر، صربستان و حتی برخی کشورهای حوزه آمریکای لاتین برای فعالیت در چارچوب این اتحادیه اعلام آمادگی کرده اند.

 جهشی در صادرات و واردات در مقابل تحریم ها

پیوستن ایران به اتحادیه اقتصادی اورآسیا منجر به جهش بزرگی در صادرات  نفتی و غیرنفتی ایران خواهد شد.

عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا که چشم انداز روشنی پیش روی آن قرار دارد، می تواند نقش موثری در عبور ایران از تنگناهای اقتصادی ایفا کند.  با توجه به پتانسیل تجاری موجود بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا باید به این مسئله اشاره شود که این اتحادیه قابلیت تبدیل شدن به بازاری بزرگ و مطمئن برای کالاهای صادراتی ایران را دارد.

توافق با اتحادیه اقتصادی اوراسیا که در حال تبدیل شدن به یکی از قطب‌های مهم اقتصادی و سیاسی جهان است، علاوه بر اهمیت اقتصادی و تجاری، منافع سیاسی برای طرفین به همراه دارد. همگرایی منطقه‌ای تاثیر قابل ملاحظه‌ای بر ثبات و امنیت اقتصادی دارد و به دلیل نزدیکی و دسترسی کشورمان به اتحادیه اقتصادی اوراسیا، امکان گسترش همکاری‌ها در بخش های مختلف اقتصادی، سیاسی، بانکی، حمل و نقل و خدمات فنی و مهندسی فراهم است.

در شرایطی که ایران همچنان با تحریم‌های اقتصادی از سوی آمریکا و همپیمانانش روبرو است، همکاری در حوزه انرژی با کشورهای منطقه اورآسیا برای ایران  از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از سوی دیگر ایران نقش کلیدی در شاهراه‌های موجود منطقه یعنی جاده ابریشم، راه‌آهن سراسری آسیا، تراسیکا و کریدور شمال و جنوب دارد. اقتصاد ایران و کشورهای حوزه آسیای مرکزی و قفقاز از توان هم‌تکمیلی جدی برخوردارند.

اگر چه هنوز حجم مبادلات میان ایران و کشورهای منطقه مطلوب نیست، اما ظرفیت‌های فراوانی برای رشد آن وجود دارد. عضویت ایران در چنین اتحادیه‌ای می‌تواند دستاوردهای اقتصادی و سیاسی داشته باشد.

عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا می تواند کشورمان را به بازارهای کشورهای عضو این اتحادیه که با اکثر آنها زمینه تاریخی و فرهنگی مشترک دارد و سهم ناچیزی در بازار این کشورها دارد، نزدیک تر کند و این موضوع به کشورمان کمک خواهد کرد که از فشار تحریم‌های اقتصادی غرب علیه خود بکاهد و از قرار گرفتن در اتحادیه‌ای که کشور روسیه در آن نقش محوری دارد، بتواند بر وزن و نفوذ منطقه‌ای خود بیفزاید.

تقویت ارتباط با ایران برای اعضای اتحادیه اوراسیا دارای اهمیت است چرا که ایران با توجه به اهداف سیاسی مشترک با اغلب کشورهای عضو و همچنین قرار گرفتن در بهترین موقعیت ترانزیتی، یعنی قرار گرفتن بین دو دریای خزر در شمال و خلیج فارس در جنوب و قرار گرفتن در موقعیت ترانزیتی شرق به غرب، می‏تواند مسیری مناسب برای ترانزیت کالاهای کشورهای عضو اتحادیه در رونق کریدور بین‌المللی حمل و نقل شمال- جنوب موثر باشد.

براساس آمارهای رسمی اعلام شده، مجموع صادرات ایران به پنج کشور این اتحادیه در سال گذشته میلادی ۲/ ۹۱۸ میلیون دلار بوده و در مقابل صادرات کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا به ایران در سال۲۰۱۸ حدود یک میلیارد و ۷۷۵ میلیون دلار ثبت شد.

در میان اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا، ‌ایران بیشترین واردات را از کشور روسیه با رقمی معادل یک میلیارد و ۲۰۷ میلیون دلار و کمترین واردات را از کشور قرقیزستان با رقمی نزدیک به ۱۴ میلیون دلار دارد. از سوی دیگر، بیشترین صادرات ایران به اعضای اتحادیه مذکور، در سال گذشته میلادی به روسیه (‌به ارزش ۱/ ۵۳۳ میلیون دلار) ثبت شده و کمترین میزان صادرات ایران نیز به کشور بلاروس (به ارزش ۶/ ۱۲ میلیون دلار) رقم خورده است.

بهرام امیراحمدیان، کارشناس مسائل بین‌الملل در گفتگو با شهاب زنجان گفت:  جمهوری اسلامی ایران دارای پتانسیل‌های زیادی بوده و سال‌ها است، به‌دنبال ایجاد رابطه خوب سیاسی و اقتصادی با کشورهای همسایه است. فرصت عضویت در اتحادیه اوراسیا به کشورمان این امکان را می‌دهد که روابط اقتصادی خود را به‌خصوص با کشورهای همسایه تحکیم ببخشد که هیئت ایرانی نباید این فرصت را از دست بدهد.

وی با اشاره به تحریم‌های ایران توسط آمریکا اظهار داشت: تسلط دلار بر بازار و تحریم‌ها مانع از آن شده است که ایران بتواند کالاهای خود را به بازارهای مختلف صادر کرده و همچنین مراودات بانکی و بیمه‌ای را دچار مشکلات زیادی کرده است.

کارشناس مسائل آسیای میانه و قفقاز ادامه داد: اتحادیه اقتصادی اوراسیا فرصتی را فراهم می‌کند که تجارت خارج از فضای اقتصادی دلار محور فراهم می‌شود و کشورها بر اساس ارزهای ملی خود با هم کار می‌کنند. امروز شاهد هستیم که تجارت با ارز ملی میان ایران و روسیه، ایران و ترکیه و ایران و چین در حال اجرایی شدن است که طبیعتا دستیابی به این سازوکار باعث گسترش مناسبات اقتصادی کشورمان می‌شود.

امیراحمدیان خاطر نشان کرد: اتحادیه اوراسیا دلار را از معاملات حذف می‌کند و این فرصت مناسبی برای ایران و روسیه است که تحت تحریم‌های غرب قرار گرفته‌اند. در کنار این، قرار است در حدود ۵۰۰ کالای ایرانی معاف از وضع تعرفه شوند که این موضوع نیز باعث افزایش رقابت پذیری کالاهای ایرانی، کاهش قیمت نهایی و در نهایت افزایش صادرات می‌شود.

وی تصریح کرد: همچنین درباره واردات کالاهای ضروری نیز زمانی که تعرفه‌ها حذف شوند، ما شاهد کاهش قیمت آنها در داخل کشور بوده و این موضوع در فرآیند تولید و رقابت پذیری اقتصاد ایران کمک شایانی خواهد کرد.

این مدرس دانشگاه در خاتمه گفت: عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی باعث رونق اقتصادی کشورمان شده و زمینه صادرات کالاهای ایرانی را بیشتر خواهد کرد و در نهایت شاهد خواهیم بود که ساختار صادرات تقویت می‌شود.

ایران پل ارتباطی اورآسیا- خاورمیانه

کشورهای عضو اوراسیا در منطقه آسیای میانه و قفقاز سال‌ها است که به دنبال دستیابی به آب‌های گرم خلیج فارس و دریای عمان هستند تا از طریق آن به اقیانوس هند و اقیانوس آرام دست پیدا کنند. از همین رو است که جایگاه ممتاز ژئوپلیتیکی ایران در منطقه خاورمیانه، همسایگی با کشورهای آسیای میانه و قفقاز به صورت توامان و همچنین ارتباط با اقیانوس هند از طریق بندر چابهار سبب شده است تا از کشورمان به عنوان کلیدور ترانزیتی برای کشورهای اوراسیا نام ببرند.

به زعم کارشناسان و تحلیلگران، اگر ایران بتواند خطوط ارتباطی خود اعم از جاده و کیفیت خوردوها، خطوط ریلی و همچنین بنادر خود را گسترش دهد، با توجه به نیاز کشورهای آسیای میانه و قفقاز و همچنین اتحادیه اقصادی اوراسیا به مسیر کشورمان برای ترانزیت، درآمد سرشاری نسیب ایران خواهد شد.

در کنار کسب درآمد، گسترش و بهبود مسیرهای ترانزیتی می‌تواند به کمک تولیدکنندگان کالاهای ایرانی برای رساندن ارزان‌تر و سریع‌تر کالاهای ایرانی به مقاصد خود در مجموعه کشورهای اقتصادی اوراسیا برساند.

شعیب بهمن، کارشناس مسائل بین‌الملل در گفتگو با شهاب زنجان درباره پیوستن ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا گفت: کلا سیاست مناسبات اقتصادی می‌تواند بخش اعظمی از نیازهای اقتصادی کشور را برطرف کند. در این بین کشورهای اوراسیایی به دلیل ظرفیت‌هایی که در حوزه خدمات، کشاورزی و صنعت دارند می‌توانند نیازهای اقتصادی کشور را برطرف کرده و در مقابل نیز کشورمان می‌تواند به طریق مراوده اقتصادی به صادرات خود تنوع ببخشد.

بهمن ادامه داد: مراوده با اتحادیه‌هایی مانند اوراسیا فرصت قابل توجهی برای سیاست خارجی و تجارت خارجی ایران فراهم می‌آورد تا به صورت منسجم با کشورهای همسایه و اتحادیه‌های مختلف همکاری کند و با تقویت صادرات جایگاه تولید را در کشور بهبود ببخشد.

وی تصریح کرد: برای آنکه بتوان در بازار جهانی حاضر بود، دولت باید اقتصاد خارجی را به‌عنوان یک برنامه در نظر بگیرد و صنعت و کشاورزی را بر اساس نیازهای بازار هدف تنظیم کند. متاسفانه ما فکر اقتصادی در راهبرد روابط خارجی نداریم و همین موضوع باعث شده است نتوانیم در بازارهای بین‌المللی و حتی کشورهای همسایه حضوری موفق داشته باشیم. برای مثال ما شاهد هستیم در کشورهایی که به لحاظ سیاسی ما جایگاه خوبی داریم، از نظر اقتصادی موفق عمل نکرده‌ایم.

کارشناس مسائل بین‌الملل با اشاره به تلاش چین برای کاهش ارزش یوان در مقابل دلار افزود: شرایط پیش آمده برای کشور ما و تحریم‌های آمریکا باعث کاهش صادرات نفت شده و همین موضوع موجب شده است که در ایران به فکر جایگزینی صادرات کالای غیرنفتی باشد. هرچند کاهش ارزش ریال برای اقتصاد موردی منفی است ولی همین موضوع دقیقا مانند کاری که چین در قبال آمریکا انجام می‌دهد، می‌تواند در زمینه صادرات به نفع ایران تمام شود.

بهمن خاطر نشان شد: باید این تفکر در دولت ایجاد شود که فرصت حضور در اتحادیه اقتصادی اوراسیا این فرصت را برای کشور پدید می‌آورد که به توسعه صادرات غیرنفتی بپردازد. با توجه به قیمت پایین ریال و همچنین در دسترس بودن انرژی، تولید در ایران می‌تواند با هزینه کمتری انجام شود و در کنار حذف تعرفه وارداتی برای ۵۰۰ کالا، صادرات برای کشور ما به صرفه شده و رقابت پذیر می‌شود. همین موضوع در صورت برنامه‌ریزی صحیح دولت موجب تقویت صادرات و کمک به افزایش تولید می‌شود.

وی در پایان اضافه کرد: دولت برای ایجاد جهش اقتصادی بزرگ در کشور، رونق تولید، افزایش صادرات و ایجاد اشتغال باید از فرصت پیش آمده استفاده کند و برای بازار هدف برنامه‌ریزی کند. عضویت در اتحادیه اوراسیا می‌تواند تحریم‌ها را از تهدید به فرصتی برای رونق اقتصادی کشور تبدیل کند.

با توجه به اینکه در سیاست‌های جدید دولت و وزارت امور خارجه، تجارت با همسایگان از اولویت بالایی برخوردار شده، به طوری که در حال حاضر ۵۵ درصد از اقتصاد خارجی ایران با همسایگان انجام می‌پذیرد، حضور کشورمان در بازار آزاد اتحادیه اقتصادی اوراسیا فرصت بی بدیلی است تا کالاهای با کیفیت ایرانی بدون تعرفه صادر شده و درآمد ارزی بالایی نسیب ایران شود. در کنار این موضوع فرصت بسیار خوبی برای تولیدکنندگان داخلی فراهم است تا در بازارهای منطقه آسیای میانه و قفقاز که عملا بازارهای بکری هستند، حضور یافته و کالاهای خود را فروخته و صنعت خود را جهانی کنند.

یکی از مواردی که در تفاهم ایران با جامعه اقتصادی اوراسیا به چشم می‌خورد، حضور پررنگ کالاها و محصولات کشاورزی برای صادرات با تعرفه صفر از مبدا ایران به کشورهای عضو این اتحادیه است. استان زنجان از دیرباز به عنوان منطقه‌ای کشاورزی با محصولات و تولیدات با کیفیتی چون زیتون، سیب زمینی و سیب درختی شناخته شده است. با توجه به حذف یا کاهش تعرفه برخی محصولات کشاورزی برای صادرات به کشورهای آسیای میانه و قفقاز، کشاورزان زنجانی می‌توانند با صادرات کالاهای خود به مقاصد فوق، از فرصت پیش آمده، برای موفقیت استفاده کنند.

۲۶/ش