*زهرا نقوی – مطالعات نشان می دهد زنان بیش از مردان در معرض فقر و تبعیض جنسیتی قرار دارند، زیرا قابلیت ها و امکانات لازم برای توانمندی و کاهش فقر را کمتر در دسترس دارند. گزارش های بانک جهانی و سایر سازمان های بین المللی در سال های اخیر نیز به استمرار محرومیت و نابرابری جنسیتی در کشورهای در حال توسعه صحه گذاشته است.
از عوامل مهم تأثیر گذار در این عرصه، بحث اشتغال زنان در اجتماع است که یکی از وجوه اهمیت آن تأثیرات عینی و مشهود بر توانمندسازی زنان در عرصه اجتماعی و عرصه های فردی مانند تغییر نقش های فردی و خانوادگی است.
به عبارت دیگر اشتغال زنان به کارهای اقتصادی تنها از نظر مادی و کمک تأمین معاش و بهبود شرایط مالی اعضای خانواده اهمیت ندارد، بلکه به این امر بیشتر از نظر عاطفی و اجتماعی توجه می شود، زیرا به زن احساس سازندگی و خلاقیت می دهد و تأثیر آن نه تنها در رفتار و شخصیت او، بلکه در روحیات تک تک اعضای خانواده و به طور غیر مستقیم کل جامعه احساس می شود.
اهمیت موضوع توانمندسازی زنان تا حدی است که در ماده۱۰۲ و ۱۱۲ به طور مستقیم به آن اشاره شده است.
در ماده۹۷ این قانون پیش بینی آموزش های اجتماعی به منظور پیشگیری از کاهش آسیب های اجتماعی محورهای توانمندسازی افراد و گروه های در معرض آسیب، ارتقای مهارت های زندگی را در نظر گرفته است.
توسعه منابع انسانی
امروزه اهمیت توسعه روستایی و نقش حیاتی آن در توسعه و پیشبرد کشور بر هیچ کس پوشیده نیست و به باور کارشناسان و دست اندرکاران امر، تحقق این امر مهم بیش از هر چیز دیگری در گرو توسعه منابع انسانی است. به همین اعتبار اولویت رشد و توسعه منابع انسانی بر سایر وجوه توسعه روستایی، امری انکار ناپذیر می نماید.
پس توسعه منابع انسانی عامل کلیدی و پیش شرط دستیابی به توسعه پایدار روستایی است و رسیدن به اهداف توسعه بدون استفاده از نیمی از پیکره جامعه یعنی زنان، امری غیر ممکن خواهد بود و به همین دلیل زنان روستایی آموزش دیده نقش موثری در توسعه روستایی خواهند داشت.
فعالیت در بخش کشاورزی
زنان روستایی نقش موثری در فعالیت های تولیدی در بخش کشاورزی را انجام می دهند.
طبق آمار حدود ۶/۵ میلیون نفر از زنان روستایی به طور مستقیم در کاشت، داشت و برداشت محصولات کشاورزی حضور فعال دارند. علاوه بر این دختران روستایی نیز از کودکی به فعالیت کشاورزی و دامپروری مشغول می شوند. این در حالی است که نقش زنان روستایی در توسعه روستایی، در برگیرنده تلاش برای شناسایی هر چه دقیقتر و ارزش گذاری فعالیت آنان، رفع مسائل و موانع بر سر راه گسترش فعالیت زنان روستایی در مسیر توسعه روستایی است.
رشد تولیدات کشاورزی، استفاده بهتر از منابع کمیاب، کاربرد بهینه سرمایه، ایجاد فرصت های شغلی، توزیع مجدد درآمد، ارتقاء سطح زندگی و مشارکت جمعیت روستایی در تامین معشیت امور در جامعه از استراتژدهای توسعه روستایی است.
نقش مشارکتی
از سال ۱۳۶۹ همزمان با طرح مسایل زنان و نقش آنان در توسعه، تأثیر و چگونگی نقش زنان روستایی در توسعه و بخصوص توسعه کشاورزی مورد توجه بوده است و دلیل این امر، نقش انکارناپذیر زنان روستایی در فعالیت های مختلف جوامع روستایی می باشد. زنان روستایی در بیشتر جوامع، نیروی عمده کار کشاورزی را تشکیل می دهند.
شواهد موجود حاکی است که در آفریقا حدود ۷۵ درصد از نیروی کار کشاورزی را زنان تشکیل می دهند. در آمریکای لاتین و خاورمیانه زنان به عنوان عضو خانوار یا در مواقع مهاجرت های برون مرزی مردان به میزان قابل توجهی درگیر کارهای کشاورزی هستند. فعالیت های مربوط به کاشت، داشت و برداشت محصول، نگهداری و مراقبت از دام و طیور و برخی فعالیت های مربوط به بازاریابی و فروش محصولات از جمله زمینه های مشارکت زنان در کار کشاورزی به شمار می روند.
ماهیت اشتغال در مناطق روستایی عمدتا بر بهره برداری از زمین و منابع طبیعی متکی است. بدین ترتیب رابطه انسان با محیط، براساس نوع مناسبات به کار رفته در این سیکل معین می شود. این در شرایطی است که کشاورزی در روستاها، مهمترین عرصه ارتباط انسان با محیط است و فعالیت های روزمره زنان در امور کشاورزی، دامداری، ماهیگیری، فرآوری و بازاریابی مواد غذایی، همگی شواهدی مبنی بر کلیدی بودن وجود زنان در تولیدات روستایی است.
با این وجود، شناخت این واقعیت که مشارکت زنان امری الزامی و اجتناب ناپذیر است، همیشه منجر به این نمی شود که به آنان به عنوان بهره بردار نگریسته شود.
باید توجه داشت ارتباط زنان در روستا به شکل فعال و گسترده ای است، عمده ترین فعالیت های زنان در استفاده از منابع طبیعی در فعالیت های کشاورزی و دامداری تجلی می یابد که تابعی از فعالیت های زنان روستایی و عشایری است.
آنان در کارهای مربوط به کاشت، داشت و برداشت، فرآوری و فروش محصولات کشاورزی نقش عمده ای ایفا می کنند. در فعالیت های دامپروری نیز چه زمانی که نگهداری دام و تهیه محصولات آن به گونه ای معیشتی صورت می گیرد و چه زمانی که تولید بیشتر جهت عرضه به بازار مصرف باشد، وظیفه اصلی نگهداری، نظافت، انتقال فضولات، تیمار و تغذیه دام، تهیه شیر و فرآورده های لبنی و تهیه سوخت از مواد زاید دامی بر عهده زنان است.
همچنین در فعالیت های پرورش کرم ابریشم و زنبور عسل زنان نقش مهمی ایفا می کنند، بدین ترتیب می توان گفت، آن ها بهره برداران اصلی منابع بوده و بیشترین تماس را با طبیعت دارند. در برخی از کشورهای آفریقایی، زنان۸۰ درصد کارهای مربوط به امور خانواده و تهیه مواد اولیه مورد نیاز مانند تهیه آب، چوب، زراعت برای تغذیه و مصارف روزانه خانواده را انجام می دهند.
از این رو برای این که بتوان عرصه محیط زیست را بهتر حفظ کرد، آموزش زنان بسیار اساسی است و در این صورت است که می توان نقشهای حفاظتی و حمایتی از این منابع را به آنان سپرد.
نقش منابع طبیعی در توسعه پایدار
از سویی اهمیت منابع طبیعی و نقش تعیین کننده این ثروت های ملی در توسعه پایدار، بهره برداری غیراصولی از عرصه های گوناگون منابع طبیعی به زعم قابل تجدید بودن آن، امروزه تهدیدی بزرگ برای آینده است، بنابراین نقش و اهمیت زنان روستایی ساکن در مناطق روستایی در بهره برداری از عرصه های منابع طبیعی حائز اهمیت است.
در مباحث پیرامون مدیریت منابع طبیعی و توسعه پایدار، زنان روستایی از دید برنامه ریزان و سیاستگذاران به عنوان یکی از گروه های هدف مد نظر بوده و توانمندسازی آنان و زمینه های جلب مشارکت شان به عنوان بخش عظیمی از نیروهای انسانی ساکن روستاها از رئوس برنامه های مورد نظر سازمان های توسعه در کشورهای مختلف می باشند.
به عبارت دیگر در بین روستاییان زنان به دلیل وظایفی که بر عهده دارند، بیشترین ارتباط را با منابع طبیعی داشته و در همین راستا بیشترین تخریب عرصه های طبیعی به دلیل ناآگاهی و عدم برخورداری از دانش و آگاهی کافی پیرامون اهمیت و جایگاه این عرصه ها در پایداری محیط توسط آنان انجام می گیرد.
زنان با داشتن فعالیت هایی همچون جمع آوری هیزم، چرای دام، تهیه آب و … خطر پیش روی کویر و تخریب منابع طبیعی را بیشتر درک می کنند و می توان آنها را بهتر و ساده تر در امر حفاظت و احیاء منابع طبیعی راهنمایی کرد و به کار گرفت.
مطالعات بر این نکته تکیه دارند که آگاهی زنان در مورد محیط و رویکرد محافظه کارانه آنان امری ذاتی نیست که برخاسته از زن بودن آنها باشد. به نظر می رسد این امر ریشه در نقش ها و وظایف کاری آنان دارد که با منابع طبیعی جهت بقاء در ارتباطی تنگاتنگ است.
شناخت متفاوت از منابع
زنان و مردان نقش ها و مسئولیت های متمایزی در زندگی خود، خانواده و اجتماع دارند. آنها شناخت متفاوتی از دسترسی به منابع و کنترل روی منابع طبیعی دارند و در نتیجه از فرصت های متفاوتی در سهیم شدن در تصمیم گیری های مربوط به استفاده از منابع طبیعی برخوردارند.
به عبارت دیگر به رسمیت نشناختن جنسیت، نحوه فهم انسان ها را از محیط به شدت تحریف می کند. برای مثال اینکه چگونه تفاوت های جنسیتی در استفاده از منابع طبیعی مؤثر است و این که چگونه فرسایش منابع به طور متفاوتی از زنان و مردان متأثر می شود و چه چیزی در سرتاسر جهان دغدغه های جنسیتی را تشکیل می دهد، از موضوعات قابل تأمل در این حوزه است.
جنسیت مشخص می کند که زنان و مردان چه نقش های متفاوتی را در جامعه بازی می کنند و مناسبات قدرت آنان چگونه است. فهم صحیح واکنش جنسیت تحت تأثیر محیط نیازمند بررسی هایی در مورد نقش های جنسیتی، مسئولیت ها و نحوه دستیابی و کنترل منابع و همچنین توانایی تصمیم گیری در استفاده از منابع است.
در این میان ریشه یابی علل تخریب و نابودی منابع طبیعی توسط بهره برداران، بررسی نیازها، خواسته ها و توانمندی های آنان، همچنین شناسایی راه های جلب مشارکت بهره برداران محلی در اجرای طرح های حفاظتی و احیایی منابع طبیعی از جمله در نظر گرفتن نقش زنان در حفظ و احیاء عرصه های طبیعی باید مورد توجه جدی قرار گیرد، تنوع بخشیدن به فعالیت های اقتصادی در نواحی روستایی و کاهش فشار بر عرصه های طبیعی نیز می تواند در این راستا مثمر ثمر باشد.
* عضو هیئت مدیره کانون توسعه کارآفرینی روستایی اندیشه پویا
