اسداله قربان زاده – روند شکل گیری تشکل ها در ایران در سال های اخیر را باید به فال نیک گرفت. چه آن زمانی که حساسیت به مساله محیط زیست و منابع طبیعی کمرنگ بود و چه آن زمان که نامی از صیانت میراث فرهنگی به میان می آمد، اما این روزها با فراگیر شدن فعالیت سازمانهای مردم نهاد در ابعاد مختلف استقبال جامعه بارقه ای از امید را به میان آورده است.
«زهرا نقوی»، دبیر کل شبکه سمن های میراثی استان تهران که پیشتر فعالیت های چشمگیری در تاسیس و شکل گیری شورای بانوان بازرگان، عضویت در کانون زنان بازرگان، عضویت هیئت مدیره در انجمن زنان کارآفرین و عضو موسس و هیئت مدیره در کانون تکرا را نیز دارد، این بار تجربه های کاری خود را در بخش میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به بوته آزمایش گذاشته است و اعتقاد دارد برای تحقق اهداف توسعه ای نقش تشکل های مردم نهاد نیز باید پررنگ شود.
او در این مصاحبه با «شهاب زنجان» از روند فعالیت شبکه سمن های میراثی، دستاوردها و موانع آن می گوید:
مهمترین وظیفه سمن های حوزه میراث فرهنگی چیست؟
اصولا تشکل ها بر مبنای احساس مسئولیت در قبال موضوعات خاص فعالیت خود را به شکل داوطلبانه شکل می دهند. افرادی هم که در این قبیل تشکل ها فعالیت می کنند، بیشتر دغدغه رفع معضلات و مصائب سد راه را دارند. آن ها با ورود به این سمن ها تلاش می کنند تا دستگاه دولتی مربوطه را مجاب به طرح سوال برای حل مشکل خاص و ارائه راهکار و پیشنهاد بنماید.
حوزه میراث فرهنگی نیز از جمله حوزه های خاص است که متاسفانه حضور کمرنگی را در سالیان دور داشته ایم و در سال های اخیر با احساس نیاز برخی دوستداران سمنهای حوزه های میراثی پا گرفته اند و بیش از هر زمان دیگری نیاز به معرفی، حمایت و توجه بیشتر دارند. بیشتر فعالیت این سمن ها همفکری و هدایت افکار در مسیر درست با وزارت میراث فرهنگی است و آن ها دوست دارند با ورود جدی به این حوزه وزارتخانه را با چالش ها و موانع سد راه میراث غنی فرهنگی، معنوی، صنایع دستی و گردشگری کشور آشنا ساخته و از طرفی به توسعه ظرفیت ها و ارتقاء قابلیت های موجود در زمینه های میراث فرهنگی (ملموس و غیرملموس) ، هنر و دانش سنتی و فناوری بومی، صنایع دستی و گردشگری کمک کنند.
شبکه این توان را دارد که با ارائه پیشنهادات و همفکری در تدوین برنامه های این وزارتخانه با معاونت های محترم وزارتخانه، مدیران کل، مشاوران و کارشناسان مربوطه همکاری کند. هدف نهائی وجود شبکه ارتقا جایگاه به یک مرجع مشورتی در حوزه های میراثی و تاثیر در قوانین و سیاستها با هم افزائی و تقویت سمن های عضو می باشد.
ما در جامعه ای زندگی می کنیم که فرهنگ و تمدن آن کهن است و میراث فرهنگی برای ما سند هویت و شناسنامه ای است که تبلور قدمت دیرین فرهنگی ماست. میراث فرهنگی برای ما ارزش فرهنگی تلقی می شود و ما باید وامدار آن باشیم.
چه مدت زمانی از فعالیت این قبیل تشکل ها سپری می شود؟
در مدت چهار سالی که از فعالیت این شبکه در حال تاسیس در استان تهران می گذرد، همواره هماهنگی خوبی را با سازمان پیشین و وزارت میراث فعلی داشته و از حمایت آنان برخوردار بوده است. همین طور جا دارد، از مسئولان وزارت کشور تشکر کنم که راهنمایی های لازم را گام به گام و در هر مرحله ارائه دادند. اجازه دهید قدردانی ویژه ای از دوستان و همراهانی داشته باشم که برای پایه گذاری و تهیه مقدمات تاسیس این شبکه همت کردند و زحمات زیادی کشیدند. افرادی که در دو دوره قبلی مسئولیت راهبری این شبکه را به عهده داشتند و این مهم را در مجمع اخیر به دست اینجانب سپردند.
شبکه سمن های میراثی دارای چهار کارگروه در حوزه های میراثی و تعدادی کمیته تخصصی ذیل کارگروه ها می باشد. دبیر مسئولیت هر کارگروه را به عهده دارد و سازمانهای مردم نهاد عضو بسته به فعالیت در یکی از این کارگروه ها حضور دارند. من افتخار دبیری کارگروه صنایع دستی را دارم و از این کارگروه به دبیرکلی شبکه راه پیدا کرده ام.
سمن ها و تشکل ها ی حوزه میراثی در تمامی استان ها تشکیل شده است؟
بله!. تقریبا در تمام استان هایی که به لحاظ آثار تاریخی و صنایع دستی قدمت و جایگاه ممتازی دارند. سازمان های مردم نهاد مجوز دریافت کرده استقبال خوبی از سوی فعالان صنایع دستی و گردشگری و اهالی فرهنگ و دوستدار تاریخ و تمدن ایران زمین شده و امید داریم روند فعالیت سمن ها در سایر شهرها و استان ها چشمگیر شود اعتقاد دارم بهره بردن از ظرفیت حداکثری جامعه ما را در حفظ و صیانت از میراث ماندگار فرهنگی و تاریخی این مرز و بوم یاری خواهد داد.
آیا در ایران نقش این سمن ها جا افتاده است؟
به مرور زمان که حساسیت ها و اطلاع رسانی در باب این سمن ها فراگیر شد، علاقمندانی پیدا شدند که پای کار بیایند. خوشبختانه در سال های اخیر روند ورود مردم و دوستداران به حوزه های مختلف میراثی در جامعه خیز دوباره گرفته است و تداوم این مهم در بخش میراث فرهنگی بیش از گذشته است. همان طور که عرض کردم، تا زمانی که احساس نیاز به یک مساله در جامعه مطرح نشود، کمتر کسی سراغ آن می رود و در این مساله مهم نیز اخبارهای تلخی که به گوش می رسید، همگان را به تکاپو برای صیانت از حرائم این قبیل آثار ملموس و غیرملموس میراثی واداشت. شما هر اثری را که تداعی گر برگی از تاریخ و تمدن ایران زمین باشد، می توانید نوعی میراث فرهنگی تلقی کند. چه این اثر یک شی تاریخی، ظرف قدیمی، و یا یک بنای تاریخی از گذشته های دور تا اکنون باشد.
چرا هنوز جایگاه و نقش این قبیل سمن ها ناشناخته مانده است؟
هنوز راه درازی در پیش است تا مردم با فرآیند کامل فعالیت سمن ها آشنا شوند و شاید اکنون چندان شناختی از فعالیت و رویه کاری آن ها نداشته باشند اما گذر زمان همه چیز را مشخص می کند. سالهاست این سمن ها در بعضی استان ها پا گرفته اند و با برگزاری برنامه های مشارکتی، نشست های تخصصی، برپائی همایش ها و گردهمائی های دانشی و تخصصی در سطح محلی، ملی، منطقه ای و بین المللی فعالیت می نمایند.
یکی از اصلی ترین حوزه های فعالیت سمن ها مطالبه گری، گوشزد کردن و صیانت از میراث فرهنگی و تاریخی در خطر است. گسترش همکاری های پژوهشی،دانشی و فرهنگی در حوزه ی یادگارهای فرهنگی و همکاری با نهادهای اجرائی،دانشی و پژوهشی در زمینه ارزیابی و بازنگری طرح های مرتبط و برگزاری نشست های تخصصی و کاری با سازمان های سیاستگذار و تصمیم گیرنده به معرفی و شناخت سمن ها کمک زیادی خواهد کرد.
تشکلهای مردمنهاد باید بتوانند ارتباط کمرنگ موجود میان دولت و جامعه محلی درخصوص فعالیتهای مرتبط با گردشگری، میراث فرهنگی، میراث معنوی و صنایع دستی را تقویت کنند و از تجاربی مشابه تجارب کشورهای خارجی بهره گیرند.
الش فعالیت های سد راه این قبیل تشکل ها را در چه می دانید؟
هر فعالیتی چالش مربوط به خود را دارد. ولی سمن هایی که با مجوز رسمی فعالیت می کنند، وزارت میراث تا حدی یاریگر آن ها می باشد. در برخی از فضاها میراث با کمبود نیرو مواجه است، که سمن های محلی، شهری و ملی می توانند نقش موثری ایفا نمایند. به نظرم ارتباط دوسویه بین تشکل ها و میراث در رسیدن به یک هدف مشترک است و آن شناسایی، معرفی، نگهداری و صیانت از ارزش های فرهنگی یک ملت است.
از سوی دیگر با وجود اینکه این تشکلها از بطن مردم و از دل جامعه استخراج شده‌اند، در همه مناطق توانستهاند ارتباط خوبی با جامعه محلی برقرار کنند و از اینرو هدف غایی تشکیل این تشکلها و سیاستی که دولت از تقویت و حمایت از این تشکلها دارد برآورده شده است.
راهکار شما برای تقویت این تعامل دوسویه چیست؟
ارتقای ظرفیت سازمانی سازمان های مردم نهاد و توانمندسازی اعضا، تقویت روحیه کار جمعی، تبادل تجارب با برگزاری دوره های آموزشی و تبیین وظایف سمن ها بسیار حائز اهمیت است و در این رابطه باید اتاق فکر تشکیل شود. افکار سنجی برای تحقق اهداف این قبیل تشکل ها هم باید جدی گرفته شود.
فعالیت شبکه یا این سمن ها موازی کاری با برنامه های وزارت میراث فرهنگی است؟
به هیچ وجه!. تا جایی که وزیر میراث فرهنگی فعالیت این سمن ها را همفکر و دیدبان فرهنگی اعلام می کند و تاکید می کند که از ظرفیت این مهم در پیشبرد برنامه ها استفاده کنیم. بخش غیردولتی و داوطلبانه در کنار بخش خصوصی در این کشور همواره به داد مجموعه های دولتی رسیده است و به نظرم نگاهمان را باید به روند فعالیت تشکل ها در ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی، زیست محیطی، میراث فرهنگی و سایر بخش ها تغییر بدهیم که خوشبختانه گذر زمان این را روشن کرده است. این تشکلها دارای نیروی انسانی وافر با تخصصهای مختلف هستند، قطعاً نسبت به دولت که شاید فاقد آزادی عمل و تعدد نیروی انسانی باشند، خیلی راحتتر میتوانند وارد کار شوند و ایدههای خود را عملی کنند.
وزارتخانه به فعالیت سمن ها و تشکل های میراثی چراغ سبز نشان می دهد؟ یعنی به نوعی بازوی توانمند برای خود می بیند؟
از وقتی که بحث تصدیگری و برونسپاری امور در جامعه مطرح شد، سازمان های دولتی بستر لازم برای فعالیت تشکل ها را جدی گرفتند، به طوری که شاهد هستید، در چند سال اخیر فرآیند صدور مجوز برای فعالیت تشکل ها کمی تسهیل پیدا کرده و افراد علاقمند با درک متقابل از شرایط موجود پای کار آمده اند. به هر حال خروجی این فعالیت ها را در بخش ها مختلف دیده ایم. سال گذشته نیز شورای گفتگو که ترکیبی از حضور چند شبکه و سازمان مردم نهاد بود به ابتکار دفتر امور مجامع و تشکل های مردم نهاد شکل گرفت. این شورا قرار بود متشکل از۱۳ شبکه و نمایندگان سمن ها باشد که به صورت چابک و در حکم اتاق فکر عمل کند. گرچه در طی زمان نفرات به۲۶ نفر افزایش یافت و تغییراتی در اهداف اولیه آن ایجاد شد، ولی تشکیل این شورا یک گام به جلو می باشد. امید است با تغییرات انجام شده در میراث و تبدیل آن از سازمان به وزارتخانه شورای گفتگو نیز تجدید ساختار کرده و بتواند به عنوان بازوی موثر و موتور محرک ایده ها و برنامه های جامع و به روز فعالیت موثرتری را شروع نماید.
با توجه به وجود آثار تاریخی فاخر در ایران این قبیل تشکل ها و فعالیت های آن ها در رسیدن به اهداف تعریف شده موفق بوده است؟
حفظ و صیانت از میراث ملموس همواره جزوء دغدغه های این تشکل ها است. ثبت آثار فاخر فرهنگی ایرانی در یونسکو حکایت از جایگاه ممتاز ایران در دنیا دارد. پیشینه کهن و درخشانی که ایرانیان در تاریخ بر جای گذشته اند، شهره آفاق است و این وظیفه ماست که در ماندگاری آن ها قدم برداریم. اعتقاد دارم هر کدام از ما در پاسداری از برگ برگ این دفتر سترگ تاریخی نقش بسزایی باید داشته باشیم. معرفی و فرهنگ سازی جایگاه تاریخی آثار تاریخی با تدوین برنامه های روشن ما را را در رسیدن به این هدف متعالی کمک خواهد کرد. در این راه نقش کارشناسان امر بسیار مهم است.
همواره اخبار تخریب و ساخت و ساز غیرمجاز در حرائم آثار تاریخی و باستانی ایران به گوش می رسد و احساس می شود ورود بخش خصوصی و فعالان به حفظ و صیانت از این آثار زیاد احساس می شود. در این باره چه نظری دارید؟
این مهم هم بخشی از دغدغه های این تشکل ها است و متاسفانه در سال های اخیر اخبار ضد و نقیضی از این حوزه به گوش می رسید. رعایت نکردن حریم تاریخی این قبیل بناها نمونه ای از آسیب جدی است که در گذر زمان خود را نشان می دهد. حفاظت و نگهداری از تخریب بناها و جلوگیری از آسیب به آنها همواره باید مد نظر قرار بگیرد.
با توجه به جایگاه ایران در صنایع دستی، این سمن ها چه اقداماتی در این بخش داشته اند؟
صنایع دستی در ایران بخصوص در روستاها و در بین عشایر از جایگاه ویژه ای برخوردار است و در حوزه های مختلف از بافته های داری (بخصوص فرش و گلیم)، رودوزی ها، کار با فلز، چوب و سنگ، سفالگری، آبگینه، نگارگری، چاپ سنتی،… ید طولایی دارد. هنرمندان و اساتید بی شماری در ایران فعالیت دارند که به تولید آثار نفیس و فاخر مشغول هستند. عاشقانی که هنرشان بی نظیر، منحصربفرد و ارزشمند می باشد. خوشبختانه معاونت صنایع دستی همراهی خوبی را با سازمانهای مردم نهاد آغاز کرده است و در جلسه ۸ تیر ماه امسال با سازمان های مردم نهاد اشاره کردند که نهاد‌سازی ها در سطح ملی خواهد بود و قطعا بستر را فراهم خواهیم کرد. کار نظارت و صدور مجوز بر عهده ماست و راهکارها و سیاست‌گذاری را ما انجام خواهیم داد تا شرایط ورود بخش خصوصی فراهم شود.
ایشان نوید روزهای روشن را دادند که اتفاقات خیلی خوبی را می شود، از همین طریق رقم زد تا نهادهای ملی، اتحادیه‌های ملی و انجمن‌های ملی که بتواند قدرت مطالبه‌گری داشته باشند، عرض اندام کنند. جا دارد از همه هنرمندان و فعالان صنایع دستی، تامین کنندگان مواد اولیه و تولیدکنندگان، فارغ التحصیلان، محققان و پژوهشگران های هنر دعوت کنم که با ایجاد سازمان مردم نهاد در روستا و شهرهای خود به تقویت جایگاه نهادهای مدنی پرداخته و با ارتباط با ادارت کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خود به شناسایی، معرفی، توسعه و تقویت جایگاه هنر بومی منطقه خود کمک نمایند.
سال گذشته کمیسیون ویژه حمایت از تولید ملی و نظارت بر اجرای سیاست‌های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی بررسی و جمع‌بندی راهکارهای رونق تولید در حوزه صنایع دستی با حضور مسئولان معاونت برنامه ریزی وزارت صنعت، معدن و تجارت و ستاد تسهیل رونق تولید، معاونت صنایع دستی و گردشگری وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، سازمان امور مالیاتی، سازمان برنامه و بودجه کشور، دیوان محاسبات کشور، اتاق‌های ایران، تعاون و اصناف و مرکزپژوهش‌های مجلس شورای اسلامی را داشت، امیدوارم که مجلس یازدهم در این حوزه مجددا فعال شده و ترکیبی از نمایندگان شبکه، هنرمندان و پژوهشگران جهت مشورت در کنار نمایندگان قرار بگیرند تا با تبادل دانش و تجربه سیاستها و قوانین به توسعه نظام فراگیر و کارآمد تولید و توزیع صنایع دستی در سطح محلی، ملی و بین المللی منجر شود.
حرف آخر؟
با نگاه مثبتی که در وزارتخانه مبنی بر ورود حداکثری تشکلها در فعالیتهای مرتبط با سه حوزه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و بر اساس قانون، روی داده میتوان امیدوار بود که با تعامل، همفکری و هماهنگی، آن هدفی که در برنامه ششم توسعه مدنظر قرار گرفته شده است را محقق کنیم و بتوانیم رشد فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی را شاهد باشیم .
